Veertiende iew

daartiende iew -- veertiende iew -- vieftiende iew

De veertiende iew vaan de westerse (christeleke) jaortèlling leep vaan 1301 tot en mèt 1400. Dees iew huurt in de westerse historie tot de middeliewe, en wel tot de late middeliewe. De groete besjavinge vaan de wereld stoonte nog neet allemaol mètein in contak. In e groet deil vaan d'n Awwe Wereld weujde de Zwarten Doed, dee de bevolking hendeg oetdunde. In Wes-Europa leep van de mach vaan de Kèrk, die d'n iew deveur op häör huugdepunt had gestande, weer trök; de börgerij kaom op. In groete deile vaan d'n islamitische wereld maakde Turkse voorstedomme d'n deens oet, boe-oonder 't opkoumend Osmaans Riek. Ouch India stoont oonder Turkse hiersjappij. In China kaom de Mingdynastie aon de mach; de Mongoolse hegemonie leep op häör ind. Oos-Afrika woort nog ummertouw gedomineerd door Afrika, dewijl in Wes-Afrika 't Maliriek op zie huugdepunt stoont. In Amerika bestoonte de rieke vaan de Azteke en Inca's nog neet; in plaots daovaan gaof 't stadsstaote en klein voorstedomme.

Groete gebäörtenisse

Slaag bij Poitiers (1356). Te zien vèlt wie 't Ingels vootvolk de Franse ridders mèt sumpel handbeug bekamp.

1301: Eduard I vaan Ingeland beneump zie zäönsje Eduard tot prins vaan Wales. Vaanaof noe zal d'n ierste in lijn vaan de Ingelse troenopvolging ummer d'n titel 'prins vaan Wales' drage.
1302: Bij Kortrijk versleit e Vlaoms leger de militair väöl sterker Franse ridders (Göldespaoreslaag).
1312: 't Christelek keuninkriek Makoerië weurt ingelief bij 't Mamelukkesultanaot vaan Caïro.
1312: Kessel krijg stadsrechte.
1314: In de slaag bij Bannockburn bringe de Sjotte de Ingelse 'ne zwoere nederlaog touw.
1320: Nao de maord op, achterein, Qoetboeddin Moebarak (de lèste sultan vaan de Chaldzjidynastie) en Chusrau Chan, kump de Tughlaqdynastie in 't Sultanaot vaan Delhi aon de mach.
1324: 't Maliriek lief zoonder geweld Timboektoe in.
1327: Keuning Eduard II vaan Ingeland weurt gedwoonge troensaofstand te doen. Ziene zoon Eduard III volg häöm op.
1328: 't Sultanaot vaan Roem geit definitief t'n oonder.
1335: 't Osmaans Riek vereuvert Prousa (Bursa) op de Byzantijne en maak 't direk zien nui hoofstad.
1336: Harihara I stiech 't Vijayanagarariek roond de Zuid-Indiase stad Vijayanagara. Dit riek zal 't zuie vaan 't continent iewelaank heuje veur 'n islamitische hiersjappij.
1337-1360: Ierste fase Hoonderdjaoregen Oorlog
- 1337: De Franse keuning Filips VI eis Aquitanië trök vaan d'n Ingelse keuning Eduard III (dee dao ouch hertog vaan is). Es reactie eis Eduard de Franse troen op (boe de Ingelse keuninge ieder al aonspraok op maakde). Heimèt begint d'n Hoonderdjaoregen Oorlog.
- 1346: De Ingelse versloon e technisch superieur leger vaan Franse ridders in de slaag bij Crécy.
- 1347: De Ingelse pakke Calais, 'n stad die ze twie iewe laank zalle bezitte.
- 1356: De Ingelse bringe 't Frans leger in de slaag bij Poitiers 'nen enorme slaag touw. Keuning Jan II en prins Filips de Stoute weure gevaange genome, kroenprins Sjarel oontkump en weurt rezjent.
- 1360: Naotot 't Eduard III neet lök um Reims te vereuvere, weurt 't Verdraag vaan Brétigny geteikend. Prins Sjarel erkint Eduard es hertog vaan Aquitanië; Eduard trèk zien aonspraok op de Fransen troen in.
1341: Eduard III stiech 't Liegerhoes; Ingeland krijg daomèt es ierste land e twiekamereg parlemint.
1343: Ech en Venlo kriege stadsrechte.
1347: Handelere oet Kaffa, 'n Genuese kolonie op de Krim, numme de pes mèt nao Wes-Europa. De volgende jaore zal de pandemie ziech euver gans 't continent verspreie es de Zwarten Doed.
1351: In Castilië brik 'ne börgeroorlog oet tösse Peter vaan Castilië en Hendrik vaan Trastámara.
1354: Holland en Henegouwe koume door vererving in personeel unie mèt Beiere.
1354: Toear krijg stadsrechte.
1356: In Lübeck kump d'n Hanzedaag, 'n verzaomeling vaan (bekaans) alle Hanzestei, veur 't iers bijein.
1366: Fraankriek mingk ziech in de Castiliaanse börgeroorlog, die feitelek veraandert in 'nen oorlog bij volmach.
1368: Mèt de val vaan Khanbaliq (Peking) kump de Mongoolse Yuandynastie aon zien ind. Hongwu weurt keizer en stiech de Mingdynastie.
1369: Eduard III nump d'n titel 'Keuning vaan Fraankriek' weer aon, Sjarel V vaan Fraankriek verklaort 't hertogdom Aquitanië verbeurd. D'n Hoonderdjaoregen Oorlog geit wijer.
1369: D'n Osmaanse sultan vereuvert Adrianopel (Edirne) op 't Byzantijns Riek en maak 't direk zien residentiestad.
1371: Reinout van Brederode bevesteg de stadsrechte vaan Gennep.
1373: Jan vaan Gent deit 'n mislökde campagne in Fraankriek.
1381: Ingelse boere oonder leiing vaan Wat Tyler koume in opstand tegen 't rezjiem.
1386: Litouwe weurt es lèste Midde-Europees land christelek nao 't houwelek vaan groethertog Jogaila mèt keuningin Hedwig vaan Pole.
1389: Nao jaore vaan oonras in allebei de len slete Ingeland en Fraankriek en vreidesverdraag. Tot 1415 is d'n Hoonderdjaoregen Oorlog heimèt oonderbroke.
1389: De slaag bij 't Merelveld tösse Servië en 't Osmaans Riek indeg oonbeslis. Allebei de voorste en doezende soldaote aon bei kante koume um.
1397: Door 't slete vaan de Unie vaan Kalmar koume Noorwege, Zwede, Denemarke en hun kolonies in personeel unie oonder Margaretha I vaan Denemarke.

Wetensjap en filosofie

1303: De Chinese gelierde Zhu Shijie publiceert 't wiskundebook Jadespegel vaan de veer oonbekinde. Hei-in sjrijf 'r euver de binomiaol verdeiling 250 jaor ietot Blaise Pascal dat in 't weste deit.

Religie

1302: Paus Bonifatius VIII verklaort in zien böl Unam sanctam tot 'ne mins allein in d'n hiemel kin koume door 't gezag vaan de paus te erkinne.
1309: Paus Clemens V verplaots de curie nao Avignon. Bekaans de gansen iew zalle dao Franse pause of tegepause regere.
1312: Op 't Concilie vaan Vienne weure de Tempeleers oontboonde. Door de val vaan Jeruzalem en 't oetblieve vaan nui kruustochte zien ze euverbojeg gewore.
1360: 't Ierste deil vaan d'n Hernse Biebel, de ierste biebelvertaoling nao 't (Middel-)Nederlands, kump veerdeg.
1378: Naotot mèt Urbanus VI weer 'nen Italiaanse paus weurt gekoze, beneume Fransgezinde geisteleke Clemens VII es tegepaus. 't Westers Sjisma doort tot 1415.

Kunste

1310: 't Ierste deil vaan de Roman de Fauvel weurt gesjreve.
1320: Dante Aleghieri diech La divina commedia.
1353: Giovanni Boccaccio sjrijf de verhaolebundel Decamerone.
veur 1365: Guillaume de Machaut sjrijf de Messe de Nostre Dame, de ierste zètting vaan de mès die aon ein persoen kin weure touwgesjreve.
1387: Geoffry Chaucher sjrijf de Canterbury Tales.

Persoenelekhede

Voorste, politici en veldhiere

Adolf van der Marck
Amda Seyon I vaan Ethiopië
Bertrand de Guesclin (connétable in d'n Hoonderdjaoregen Oorlog)
Eduard III vaan Ingeland
Eduard, prins vaan Wales (de 'Zwarte Prins')
Jan vaan Arkel, achterein bisjop vaan Utrech en Luik
Jan III vaan Braobant
Johanna vaan Braobant
Johannes V vaan 't Byzantijns Riek
Lowie IV de Beier, keizer vaan 't Heileg Roems Riek
Margaretha I vaan Denemarke, Zwede en Noorwege
Mohammed bin Toeghloeq, sultan vaan Delhi
Murad I vaan 't Osmaans Riek
Orhan vaan 't Osmaans Riek
Osman I vaan 't Osmaans Riek
Sjarel V vaan Fraankriek
Sjarel IV vaan Luxembörg, keizer vaan 't Heileg Roems Riek
Suleyman Keita vaan 't Maliriek
Wöllem III de Goje vaan Holland en Henegouwe

Wetensjappers en filosofe

Kunstenere

Jaore

Jaore 1300	1301	1302	1303	1304	1305	1306	1307	1308	1309	1310
Jaore 1310	1311	1312	1313	1314	1315	1316	1317	1318	1319	1320
Jaore 1320	1321	1322	1323	1324	1325	1326	1327	1328	1329	1330
Jaore 1330	1331	1332	1333	1334	1335	1336	1337	1338	1339	1340
Jaore 1340	1341	1342	1343	1344	1345	1346	1347	1348	1349	1350
Jaore 1350	1351	1352	1353	1354	1355	1356	1357	1358	1359	1360
Jaore 1360	1361	1362	1363	1364	1365	1366	1367	1368	1369	1370
Jaore 1370	1371	1372	1373	1374	1375	1376	1377	1378	1379	1380
Jaore 1380	1381	1382	1383	1384	1385	1386	1387	1388	1389	1390
Jaore 1300	1391	1392	1393	1394	1395	1396	1397	1398	1399	1400