Veurtplantjing
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Veurtplantjing is 't percès bie eukaryote organisme wobie die zörge veur naogeslech, veur 't veurtbestaon vanne populatie en zoea veur 't veurtbestaon vanne saort. Bie mieëcellige organisme wuuertj veurtplantjing aafgewusseldj mit fase van greuj en óntwikkeling.
De twieë wichtigste vörm van veurtplantjing zeen geslechtelike of seksueel veurtplantjing en óngeslechtelike of aseksueel veurtplantjing.
Voortplanting bij eukaryote organismen is het proces waarbij organismen zorgen voor nageslacht, voor het voortbestaan van de populatie en zo voor het voortbestaan van de soort. Bij meercellige organismen wordt voortplanting afgewisseld met fasen van groei en ontwikkeling.
- Geslechtelike veurtplantjing is 't percès wobie versjillige organisme van 'n saort 'n kómbinaasje make van häör genetisch matterjaal (DNA) en daomit e jónk individu make.
- Daotaengeneuver is óngeslechtelike veurtplantjing 't percès wobie 'n inkel organisme kopieje van zichzelf maak. 't Ènsigs genetisch versjil mitte individuë die den óntstaon wuuertj veroearzaak door eventueel mutaties.
Sómmige saorte, wie de miens (geslechsriep nao de puberteit), perducere weinig jónge. Anger saorte plantje zich väöl snelder veurt, mer es de naokómmelinge neet mit 'n speciaal behanjeling waere besjurmp stèrve de meiste van häör veurdet ze vólwasse waere. E knien (geslechsriep nao ach maondj) kan tieën toet dertig jónge de jaor veurtbringe. 'ne Krókkedil (geslechsriep nao vieftieën jaor) kan fieftig jónge de jaor veurtbringe. E vröchvleegske (geslechsriep nao tieën toet veertieën daag) kan neugenhóngerdj naokómmelinge kriege.
De drievendje krach achtere evolutie nao minder naokómmelinge is det dees organisme mieë tied ane besjurming van 't naogeslech kónne bestaeje: minder naokómmeling die sterker zeen garandere mieër 't veurtbestaon vanne saort.
Bie vissen en inkvisse is spraoke van 'n alternatieve veurtplantjingsstrategie mit satellietmenkes, ze lieken uterlik op vruikes en verzeuken ouch in gedraag op vruikes te lieke. Zoea kónne ze veurbie e menke glitsjen en mit 't vruike (of de vruikes) pare.
Gametogonie is 'n saort veurtplantjing wobie versmultjing optruuedj van twieë geslechscelle (de bevröchting), meistes aafkómstig van versjillige individuë. Dit kump veur bie plantje, deren en luuj.
Inkel biezunjer vörm van veurtplantjing inne netuur zeen maogdjelike veurtplantjing, wobie waal 'n paring plaatsvindj mer allein eige liefcelle waere gebroek door 't vruike. 'n Wiejer-óntwikkeldje vorm hievan is gynandromorfisme, wobie vruikes op menkes lieken en vice-versa. Bie väöl weikdere is twieëslechtigheid normaal, wie bie slekke.