Sjmoutwörmke

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Plaetje:Coccinellidae larva.jpg

Larve verangert in ein Sjmoutwörmke

'n Sjmoutwörmke is 'ne kaeverke dat heuërt biej de femilie Coccinellidae.

Algemein

Sjmoutwörmkes zint gekènmerk door eine rónje, meistal haufbolvörmige vörm mèt korte peuëtjes die net es de klein antennes ónger 't dèk- en neksjild kènne waere trukgetrokke. Ze höbbe dèks roaj, gael, witte en zjwarte kleure en zint meistal gesjtippeld.

De groatde van de Nederlandse saorte ligk tösje 2 en 10 mm; in Nederlandj kómme ein zöstigtal saorte veur. De kevers en de larve zint meistal roafdere van o.a. blaadluus (die dèks waere besjermp door miere vanwaege hun zeute aafsjeijing), mèr d'r zint ouch sjmoutwörmkes mèt ein plantaardig dieet.

De meiste sjmoutwörmkes laeve óngevieër ein jaor. 't Aantal sjtippe zaet dus niks euver de laeftied. De kleur en de vlekke op de dèksjilde sjpele waal ein belangrieke rol biej 't op naam brènge van de versjillende saorte sjmoutwörmkes.

Kènmerke

Net es de boktorre, de sjnoetkaevers, de blaadhaenkes en de loupkaevers, make de sjmoutwörmkes (Coccinellidae) deil oet van de orde van de kaevers (Coleoptera). Dees insekte zint te herkènne aan de aanwezigheid van dèksjilde, ein sjtevig en óndoorsjienend ómhulsel dat óntsjtaon is door de ómvorming van de veurvleugele, woónger zich de vliesvleugele bevènje (coleos = etui).

Sjmoutwörmkes kènne sóms sjterk gelieke op anger kevers of zelfs op sómmige wantse. 't Zorgvöldig kieke nao de 'extremiteite' (peuët, antennes, móndjdeile) kènt nuttig zeen biej 't vermieje van verwarring tösje sjmoutwörmkes en anger kaevers mèt gevlekde en gekleurde dèksjilde. Ein veurbeeld van geliekende kaevers zint de mierezakkaevers oet de femilie blaadhaenkes. De tarse van sjmoutwörmkes zint cryptotetrameer, wat beteikent dat ze besjtaon oet 3 good zichbare lidjes en ein utersj klein, veerde lidje dat versjtop zit tösje de 2 lobbe van 't tweëde lidje. De antennes besjtaon oet 8-11 leedjes en zint verbreid tot eine knótsj aan 't oeteindj. 't Lètste lid van de kaaktasters is bielvórmig.

De larve lieke van aafsjtand op klein röpsjkes, mèr höbbe zös klein louppeuëtjes aan de voorkantj. Larve van völ saorte zint sjtaekel-echtig behaord en höbbe fel gael en roaj kleure. De larve van versjillende saorte zint d'r dèks versjillend oet. De póp van 'n sjmoutwörmke liek 'n bietje op eine dröppel en is meë broen van kleur.

Chemische aafsjrikking

Es te ein sjmoutwörmke deis "peste" door zach op 'm te drökke dan produceert hae eine gaele vloejsjtóf. Dit gedrag heit "reflexbloje". De vloejsjtóf (hemolymfe), die teveursjien kump biej 't femoro-tibiale gewrich van de peuët, haet ein kwaolik geurke en sjmaak heël erg bitter. Vögel die ein sjmoutwörmke oppakke preuve dit blood en laote häöm dan sóms sjnel valle. 't Road mèt zjwart kleurpetroan is dan ouch te besjouwe es ein waarsjuwing. Dit zuut me dèks biej insekte of anger dere die hun giftigheid of vieze sjmaak advertere door ein fel kleur en wirt aposematische kleuring geneump.
De vieze sjmaak wirt veroarzaak door ein alkaloïde dat per sjmoutwörmke versjilt. D'r is aangetoand dat dees vloejsjtof van 't zevesjtippelig sjmoutwörmke giftig is veur koalmeëskukes. Die van 't tweësjtippelig sjmoutwörmke neet.

Völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke

Sjmoutwörmkes waere o.a. gebroek óm blaadluus op ein natuurlike meneer te besjtrieje (bio-tuinbouw). Ein óm dees reje ingeveurde Aziatische saort, 't völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke (Harmonia axyridis (Pallas)) bliek ein invasieve saort die in Europa óngertösje vaste voot haet gekrege en o.a. in Èngelandj (veur 't eësj waorgenómme in 2004), Belsj en Nederlandj veurkump. Ze höbbe völ versjillende meugelike teikeninge, van vriejwaal oranje pès vriejwaal zjwart, mèr zint herkènbaar aan de zjwarte 'M'-vörmige teikening op 't halssjild (pronotum) en 't van achtere dèks wat geploajde of gedeukte rögksjild (elytrum). De versjpreijing wirt weitesjappelik besjtudeerd. 't Völkleurig Aziatisch sjmoutwörmke is ein agressief roafdeer en biej gebrek aan luus waere ouch anger saorte sjmoutwörmkes, röpsje en vlinderkes opgegaete, wodoor ze ein bedreiging vorme veur de inheemse saorte.

Etymologie

De Nederlandse naam sjmoutwörmke is ein herinnering aan de tied dat de Germane in Europa gekerstend woorte. De besjtaonde Germaanse naam voor 't keverke, Freyafugle, vogel van de godin Freya, woort verchristelikt tot onzelievevrouwebeestje of sjmoutwörmke. De eësjte vertaling laef veurt in 't Duutsj (Marienkäfer) en Èngelsj (ladybird of ladybug); de tweëde in 't Nederlands en Frans (bête à bon Dieu, al is coccinelle gebrukeliker). De Franse naam is in 't Iers verbasterd tot bóín Dé, wat ook Gods koetje kènt beteikene.

Sjtreekname

Algemein Nederlands: lieveheersbeestje, kapoentje, oliebeestje, Stippelbeestje, Zonnekoekje
Brabants: boerinneke, boterbeestke, fowieltke, hemelbeeske, henneke, kezenmolleke, jezusjesbeeske, koffiekuikenke, liefhenneke, liefvrouwebeeske, liefvrouwemuske, lieve marieke, lieveheerhenneke, lieveheerspeerke, lievehereminneke, lievelammeke, mariabeeske, poppennonneke
Fries: krúpelhintsje, ingeltsje, earmpiekje
Hollands: herebesie
Limburgs: sjmoutwurmke, sjmoutdeerke, (s)-levenierepaerdje, hemelbeestje, pimpernelletje, smoutwormpje, tierenhennetje, vliegmusje, onzelievevrouwpulletje, mulderinnetje, molentandje, muuëletêntje (Wieërt), moedergodssterretje, lieveherebolletje, kevelewormpje, kaevelebieësje (Nederweert), draaihennetje, goudbeestje, hemellammetje, aoëlegsbiesjke (Norbiks), (s)-lievrouwbiske (Sint-Truiden), slivveniersbieske (Mesjtreech), meuleverkske (ouch gebroek veur de pissebed)
Nedersaksisch: kukeluusjen, kukeluutjen (Nunspeets), kukelesaantje (Bunschoten), keukediefien, kukediefien (Urkers), koekediefje (Kampens), koekediefien (Kampers), mariabeestje, zönnekuukske (Twents), zönnekuuknje (Rijssens), kroontien, herenhoentien (Stellingwerfs), laiveneertiekje (Gronings), armmarmottie (Drents)
Vlaams: (onze)lieveheer(s)(e)beestje, (onze)lievevrouw(e)beestje, piempampoentje, hemelbeestje, pieternel(letje), pieternellebeestje, piepauw(tje), piepebontje, pimpajoen(tje), pimpaljoen(tje), pimpompulletje
Zeeuws: kok'aentje, kok'aontje, lieve vrouwke, lievevrouwebêêstjen, pàpoenebêêsje, pampoentje, piempampoentje, pieternelleke, pimpampoentje