Sjaaksjpèl
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Sjaaksjpèl is 'n strategisch bordsjpèl dat al doezende jaore aod is en oorsjproonkelek oet Perzië sjtamt. Sjaak is e Persisch lieënwaoërd en keumt va shah (köning). Sjaakmat keumt van shah mata en betekent d'r köning zit in 'n hinderlaog of d'r köning is versjlage.
't Sjpèl waoërt ooch däör d'r Limburgse adel al in de Middelieëuwe gesjpäöld. In 't Limburgs museum in Venlo bevingt zich e marmere sjaaksjtuk oet d'r èlfde - twelfde ieëuw, dat is voonde in 't Kesjtièl Valkeberg. Ooch 'n hote sjaaksjtuk oet umsjtrieëks 1500, dat is voonde in de Hertoghof in Venlo, is dao te zieë. D'r Hertog va Gelre bezoot volges 'n vermelding oet 1447 e sjaaksjpèl en e triktraksjpèl van good en zilver. Sjake is e sjpèl mae och 'ne deenksjport.
't Spèl
[bewirk | brón bewèrke]
't Sjaaksjpèl wert gesjpäöld däör twieë persone, ene sjpäölt mèt wit en d'r aandere mèt zjwart, op 'n veerkaant bord va 64 witte en zjwarte vlakke of velder. De horizontaal lijne geunt van a bies h en de vertikaal van èèn bies ach. Allebèj de sjpäölere haant 'n wit vlak rechs in d'r hook. Wit begint en da wert um de beurt 'ne zat gedoeë. In 't sjaaksjpèl geldt d'r regel: aa-gerakt is gezat. Es me 'n sjtuk aanraakt da mot me ooch mèt dat sjtuk sjpaele. Es e sjtuk neet gaans good op 'n vaeld sjtèèt en me wilt dat sjtuk good zitte da mot me dat van te väöre aa-kondige. Daovör wert traditioneel 'ne Fraanse term gebroekt, n.l. j'adoube wat 'ch zèt rech betekent. Es me d'r taegesjpäöler sjaak zèt da wert dat ooch haelop gezach in de èège taal. In Limburg zaet me da sjaak. Zèt me d'r taegesjpäoler sjaakmat da zaet me in Limburg: sjaakmat of kort-e-weg mat.
Opsjtèlling van de sjtukke
[bewirk | brón bewèrke]| 8 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
| 7 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
| 6 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
| 5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
| 4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
| 3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
| 2 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
| 1 | 
|
|
|
|
|
|
|
|
| a | b | c | d | e | f | g | h |
Op de heuk sjteunt de taoëres, op de 1-lijn de witte en op de 8-lijn de zjwarte. Daonaeve sjteunt de paeërd en daonaeëve de leupere. Da sjtèèt de witte dam op 't witte vlak naeëve d'r leuper en d'r kunning op 't zjwarte. De zjwarte dam sjtèèt op 't zwjarte vlak naeëve d'r leuper. Op de 2-lijn sjteunt ach witte pionne en op de 7-lijn ach zjwarte.
Bewaeging van de sjtukke
[bewirk | brón bewèrke]D'r taoëre: maog horizontaal en vertikaal bewaege, zoewiet wie e wilt mae maog neet uvver aander sjtukker hee.
't Paeërd: maog uvver aander sjtukker sjpringe en sjpringt volges 'n vast patroeën, n.l. twieë vlakke väör- of achteroet en ene nao rechs of leenks of èèn vlak väör- of achteroet en twieë nao leenks of rechs.
D'r leuper: maog diagonaal bewaege, zoewiet wie e wilt mae maog neet uvver aander sjtukke sjpringe.
De dam maog horizontaal, vertikaal en diagonaal bewaege zoewiet wie ze wilt, mae maog neet sjpringe.
D'r kunning maog horizontaal, vertikaal en diagonaal èè vaeld wieër goeë.
D'r pion maog èè vaeld väöroet goeë, mae d'r ursjte zat maeg-e twieë velder. 'ne Pion maog allèng mer sjèèf sjloeë, dwz èè vaeld väöroet en da èè vaeld nao rechs of leenks. D'r pion kènt zich es enig sjtuk oontwikkele. Es e d'r uvverkaant beriekt, kènt me 'm verwissele vör 'n aander sjtuk en da wert mètstens vör 'n dam gekaoze. Aafhankelek van de situatie op 't bord kènt dat ooch 'n aander sjtuk zieë, mètstens 'n paeërd.
D'r tiedsdoor van 't sjpèl
[bewirk | brón bewèrke]
Bie e gewoeën pötsje sjaak is d'r gene limiet wat d'r tied van 't sjpèl, of d'r deenktied van 'ne sjpäöler, betrèft. Me kènt d'r tied dae èèdere sjpäöler kriet en d'r door van 't sjpèl, regele mèt 'n sjaakklok. Op die meneer kriet eedere sjpäöler aeëveväöl deenktied en da kènt me dus ooch verleze op de klok. Nao èèdere zat mot me de èège klok sjtilzètte en da begint die van de taegesjpäöler te lope. Bie wedstrijde wert de klok ummer gebroekd en da kriet èèdere sjpäöler twieë oor d'r tied. Bie sjnelsjaak en simultaansjaak wert de klok ooch gebroekd.
Driej fases
[bewirk | brón bewèrke]- Aoëpening: in 't beginsjpèl gèèt 't um de oontwikkeling van de sjtukke in funktie van 't middesjpèl. Da mot me d'r väör zurge dat me de sjtukke op posiesjes kriet die 't sjtuk mieë mach gaeve in 't centrum van 't bord. 't Haat väöl klassieke aoëpeninge die de get gevorderde sjpäölere allemaol kinne. In Limburg is de bekaandste en mèts gelèfde: de Sjpaanse aoëpening.
- Middesjpèl: da wert d'r sjtrijd gelieëverd um de mach in 't centrum.
- Eindsjpèl: in diz fase probeert me pionne op te waardere dör d'r uvverkaant te berieke en oeteindelek d'r taegesjtander sjaakmat te zètte. Pat, vooloet patsjtèlling, is allewiel remise of gelieksjpèl.
Competitie
[bewirk | brón bewèrke]In Limburg gèft 't op gemèngteniveau väöl sjaakvereniginge, die in 'ne provinciale Boond georganiseerd zeunt. 't Haat ooch 'ne landeleke Boond dae Europees en op wereldsjaal georganiseerd is. Dik werre vreundsjappeleke competities op Euregionaal niveau georganiseerd.
Op 't hoeëgste nivo werre aparte competities väör vrowwe en mansluuj georganiseerd. Mansluuj kinne 'n hoeëger niveau bereike, mae de bètste vrowwe sjpäöle nog ummer baeëter es de mètste manneleke sjakers. De oetsjpraak van 'ne Groeëtmèèster: Für eine Dame spielen Sie sehr gut Schach mot dör 'n vrow da ooch es 'n complimaent bezieë waeëre.