Pyreneje

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Pyreneje (Frans: Pyrénées, Sjpaans: Pirineos, Catalaans: Pirineus) zint hoeëg berg in 't zuudweste van Europa, gelaeëge op d'r grens tösje Frankriek en Sjpanje. De berg, die zich oetsjtrèkke uëver 'n óngevaer 430 kilomaeëter lank gebeed, sjeije 't Iberisch Sjeereiland van de res van Europa. 't Dwergsjtaetje Andorra ligkt gans in de berg.

De Pyreneje besjtónt oet twieë bekans aeëve lang bergsjtèlsele, die zich in de gaeëgend va Val d'Aran uëverlappe. 't Westelik sjtèlsel kumpt vanaaf de Baskische berg bie de Golf va Biskaje en 't oeëstelik sjtèlsel vanaaf de Cap de Creus bie de Middellandse Zieë. Val d'Aran waert doer d'r Port de Bonaigua uëverbrögkt, woeëdoer beids bergsjtèlsele verbónge waeëre.

D'r naam van de berg kumpt va Pyrene (vuur in het Grieks), e figuur oet de Griekse mythologie.

Geografie

De Pyreneje waeëre óngerverdaeld in de Atlantische of Westelike Pyreneje, de Hoeëg of Centraal Pyreneje en de Oeëstelike Pyreneje. De Hoeëg Pyreneje sjtrèkke zich oet van Port de Canfranc in 't weste bis aa Val d'Aran in 't oeëste. D'r hoeëgste berg is d'r Aneto in 't Maladeta-massief (Aragón) mit 3404 maeëter. Der zint óngevaer twieëhónderd bergtupe baoëve de 3000 maeëter in de Pyreneje. De hoeëgste berg zint aoch nog vergletsjerd, wiewaal der saer óngevaer 't midde van de 19e ieëw 'ne sjterke truukgank van de gletsjesj te mirke is. D'r iertieds zier indrökwèkkende Ossoue-gletsjer aan d'r Vignemale haat väöl va zien geweze gruutde verlaoëre.

Politiek, historie en economie

De Pyreneje vórme d'r grens tösje Frankriek en Sjpanje. 't Klaen vórstedóm Andorra ligkt in de Oeëstelike Pyreneje.

Der waert extensief vieëtieëlt mit sjäöp, ringer en gaete bedreve, in de zoeëmermaonde aoch op de hoeëg bergweije. Vuural in de Westelike Pyreneje waeëre versjeije kieëssaoërte bereijd. In de dao uëverwaeëgende kalkrotse zint väölvaodig grotte vuurheng, woeë-i d'r kieës oet de bergweije riepe kint. Geproduceerd waeëre kieës oet ków- en sjäöpmilk, dèk aoch gemiesjd. Bekinde saoërte zint d'r Ossau-Iraty oet Vallee d'Aspe, Vallee d'Ossau en de aagrenzende Sjpaanse Pyreneje en d'r in 't Baskenland oet kówmilk bereijde Pyrenese kieës mit zien zjwarte koeësj. Aoch oet gaetemilk waert vieësje en geriepde gaetekieës bereijd. In de vuurberg waert zoeëwaal aan de Franse (Jurançon, Corbières) es aan de Sjpaanse zie wienboew bedreve. Bis 't midde van de 20e ieëw sjpieëlde sjmókkel 'n wichtige rol. Es lasdere deende in de westelike Pyreneje de Pottok-ponnies, óngerwiel zich in 't oeëste de Mérens es sjmókkelaersponnies beweze.

Geologie

De Pyreneje óntsjtónge wie de Alpe vanaaf óngevaer 50 bis 100 miljoeën jaor geleje in 't Tertiair. Dit gebuuërde doer de bótsing van 't Iberisch Sjeereiland mit 't Europees continent. De Westelike Pyreneje besjtónt uëverwaeëgend oet kalksjtae, woeëtaeëge in de Centraal Pyreneje versjeije graniete dominere. De ploeëjingsberg woert vuural tiedes d'r lètste iestied mit e gesjlaoëte iesdèk bedèkd. Doer d'r iestied höbbe zich ittelike traogdale en väöl doezende gletsjermere gevórmpd.

Fauna

Aan de Franse zie laeëve in de groeëte gemiesjde waode bis op óngevaer 1800 maeëter huugde aoch nog aenige broen baeëre. In de hoeëgalpiene beraeke is de Pyrenese gems (isard op z'n Frans, sarrio of rebeco op z'n Sjpaans) aa-getróffe. Wiewaal oersjprunkelik neet inhaems, höbbe zich de oet de Alpe geïmmigreerde marmotte zier verbraed. Zeldzaam en in zie bestjaoë bedraegd is d'r Pyrenese desman, 'n óngersaoërt van de mollefamilie. Biezónger vuëgel die hie nog vuurkómme zint de Sjtae-, Dwerg- en Havikarende es aoch Monniks-, Lammer- en Vale giere. Der is e groeët aantal insekte, vuural de bekans 300 vlindersaoërte es aoch sjprinkhanen en kaeëvesj valle op.

Flora

'n Inhaems plantesaoërt oet de Pyreneje is de Pyrenese lelie.

Nationaal parke

Der zint in de Pyreneje drie nationaal parke. 't Ouwste is 't i 1917 aa Sjpaanse zie aa-gesjtèlde Ordesa y Monte Perdido, zujelik van 't Cirque de Gavarnie gelaeëge. Dit ómvat 'n opperflaak van bekans 2175 hectare en is daomit 't klaenste van de drie nationaal parke. Aoch i Sjpanje (Catalonië) ligkt 't nationaal park Aigüestortes i Estany de Sant Maurice mit 'n gruutde van óngevaer 105 veerkante kilomaeëter. Aan de Franse zie woert i 1967 't beraek van de berg zujelijk va Lescun in Vallee d'Aspe in 't weste bis aan 't Néouvielle-massief in 't oeëste tót nationaal park (Parc National des Pyrénées) verklaord.

Óntdèkking van de Pyreneje

Aene van de bedujenste Pyreneje-verkinnesj waor d'r Franse cartograaf Franz Schrader (1844–1924), wiens vader aan 't begin van de 19e ieëw van 't Duutsje Magdeburg nao Frankriek verhoesde. Dae haat versjeije bedujende massieve van de Pyreneje op kaart gezat en woert in 't biezónger bekind vuur de óntdèkking van 't Cirque de Gavarnie. Schrader waor d'r ieësjte beklummer van d'r Grand Bachimale (3144 maeëter).