Koempel
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'ne Koempel (of mienwirker) is emes dae wirkzaam is in de mienboew, ’n koel, biejveurbeeld in 'n kaolemien of 'n goudmien.
Herkóms van de naam koempel
[bewirk | brón bewèrke]De naam koempel (Nederlands kompel) kump van 't Duutsje Kumpel, dat oarsjprunkelik vrundj of maat beteikende. ’t Nederlandse kompel is dus eigentlik ein germanisme, dat wil zègke 'n vernederlandsing, veur 't Duutsje Kumpel en woort pas ingeveurd biej de kóms van de Sjtaatsmiene in Limburg; daoveur hèj ’t in ’t Nederlands ein negatieve beteikenis.
Ómdat mienwirkers zich de gevare aanhawwend bewus ware, vormde zich tösje de koempels meistal eine hechte bandj. Mienwirkers neumde mekaar daoróm kammeraod. Door boetesjtaonders woorte zie bergman geneumd.
Koempels in Nederlandj en Belsj
[bewirk | brón bewèrke]In Nederlandj en Belsj zint allewiel alle kaolemiene gesjlaote en daoróm geuf ’t gein koempels meë. Waal zint d'r völ ex-koempels, die dèks nog contac mèt ein höbbe.
Koempels wirkde euver 't algemein in sjiechte van drie ploge, wobiej achtereinvolges jeder ploog ach oer in de mien wirkde. De nachsjiech waas veurbehawwe aan koempels van 18 jaor en awwer.
Mienwirkers droge meistal 'ne helm mèt dao-op ’n lamp gemonteerd, womit zie gerich op hun werk koosjte sjiene. Ouch hèje zie 'n sjpeciaal mienwirkesjlamp biej zich, die oplichde es d'r 't doadelike miengaas in de buurt waas.
Jedere koempel hèj 'n uniek nummer, dat op eine penning waas gesjlage. Deze penning kreeg me biej de porteer mit en woort biej de ingank van de sjach aafgegaeve. Aan 't eindj van de sjich woort de penning weer door de koempel opgehaold en aafgeleverd biej de porteer. Op dees meneer koosj me contrelere of d'r gein koempels in de mien ware achtergebleve.
't Werk in de miene waas namelik neet zónger gevaor. Behauve 't giftige en dus geveërlike miengaas woaan me koosj euverlieje, waas d'r ouch 't grauwvuur en 't gevaor van insjtorte van miengèng. Óm dat te veurkómme, woorte de miengènge gesjtut mèt dennehout, woveur in de kusgebeje völ dennebuim woorte geplant. Ouch kaom 't veur, dat miengèng vollepe mèt water, wodoor de koempels koosjte verdrènke.
Door dees mienrampe zint völ mienwirkers ómgekómme. De mienramp van Marcinelle is in Belsj nog neet vergaete. Euveral in de waereld vènje d'r nog regelmaotig mienrampe plaats. 't Beroop van mienwirker is dan ouch ein van de gevaorlikste beroepe die besjtaon.
Nuuj koempels woorte óntgreund, mèt de koelsjtamp. Ein van de koempels heel 'n sjöp taenge 't achterwerk van de nujeling, en 'ne angere sjloog hèl mèt 'ne mokerhamer op dees sjöp. 'n Koempel dae dees behanjeling hèj óngergaon waas óntgreund en waas dan 'ne volwaerdige collega.
De sanitaire veurzeninge in de mien zelf ware beperk tot ein tón, die kiebel woort geneump. Baovengróndjs waas 'n wèsjlekaal wo de koempels zich nao de sjich koosjte wèsje en ómkleije. 't Wèsje waas verplich, en de koempels wèsjde zich daobiej ónger ein de rök, dat woort poekele geneump. De dagelikse of waekelikse mienwirkesjkleijaag nóm de koempel ummer mit nao hoes óm die door de vrouw te laote wèsje. Dees kleijaasj deeg hae in 'ne pungel, 'ne blaw-gries geblokde handjdook wo de kleijer in woorte gedaon en de handjdook aan de punte bieein woort gebónje. Dees pungele woorte in ’t badlokaal aan häök opgetakeld zoadat ze dreuëg bleve.
Veur de kóms van de elektriciteit woorte veur 't óngergróndjs transport paerd en daoveur nog moelaezele es trèkdeere gebruuk. Taenge de tied, dat dees deere baovengróndjs ware, ware ze blèndj gewore. Mèt huij en sjtrui veur dees paerd kaome d'r ouch muus en ratte in de gangesjtèlsels en 't waas dan ouch van belang dat mienwirkesj hun bótterhamme in metale deuëskes verpakde. Es drank woort in ’n blikke flesj mèt beugelsjloeting (d'r blech) kawwe thee of koffie mètgenómme. ’t Óngergróndjs opaete van de bótterhamme tösje ’t werk in en mèt pikzjwarte hènj, woort Boetere geneump.
Óngergróndjs moch neet gerouk waere, daoróm gebruukde völ mienwirkesj proemtebak óm op te kouwe, de zoageneumde Proemesjiek. Daomit maakde ze sjpeeksel aan taenge 'ne druige móndj en taenge ’t sjtöbsjlikke.
Patrones
[bewirk | brón bewèrke]De patrones van de koempels is de Heilige Barbara, de besjermvrouwe van de luuj met 'n gevaorlik beroep. In Zuud-Limburg waas häöre feësdaag op 4 december lange tied 'ne vrieje daag. Oarsjprónkelik, pès in de jaore dertig van de 19e eeuw, waas dit aevel de Heilige Catharina.
Beroopsziektes
[bewirk | brón bewèrke]Koempels woorte dèks getróffe door beroopsziektes, zoa-es mienwirkesj-pneumoconiose en silicose (mienwirkeslónge, sjtöblónge), mienwirkesj-nystagmus (oagsiddere) veroarzaak door infecties mèt Ancylostoma Duodenale (mienwörm), kroepkneeje, diverse rögkklachte en hernia inguinalis (liesbreuke).
