Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De La Tène-cultuur is 'n periode in d'r Iezertied in Europa, die geneumd is nao de plaatsj La Tène in Zjwitserland, oeë archeologische opgravinge zeunt gedoeë.

Sjtamme en sjtaande

Chiefdom

De Kelte laefde in sjtamverbaand en hubbe noeëts 'n centraal georganiseerd riek opgebouwd. Binne e sjtamgebied how 't in 't begin väöl lokaal leiders mae oeteindelek zal ene hoofmaan oet d'r kreenk va adeleke families op d'r väörgroond zieë kaome. Mach cummuleerde doe och al en dus sjlaagde zoe 'ne hoofmaan d'r in um alle mach te verovere en alle clans in 't gebied an zich te binge. Um z'n posiesje veilig te sjtille moes haeë oondergesjikte edele good sjtimme däör gifte en laevesoonderhaod. Umdat persuënlekheed èn riekdom dit leidersjap bepale, is 't waarsjienlek neet erfelek. In d'r tied van de veroveringe va Julius Caesar besjteet dit chiefdom nog bie de Belgae en bie 'n aantal Zuud-Ingelsje sjtamme. Och in Galatai in Klee-Azië is dat 't gevaal.

De Keltische sjtandemaatsjappiej volges Caesar

De antieke sjrievers besjouwe de Keltische samelaeving es 'n sjtandemaatsjappiej. Julius Caesar sjrieft dat in Gallië alling d'r adel en de druïde tille. Ze haant väöl aanzieë en behandele 't volk op 't plattelaand es oonvriej oonderdane.

De krijgers

De krijgers haowe zich bezig mit polletiek en militaire zake en wie mieë ze in sjtatus en riekdom oetbleenke wie mieë ambacti en clientes ze um zich hee wete te verzamele. Dit litste is d'r enige maatsjtaf dae ze kinne um invloed en mach te maeëte. De ambacti zeunt 't gevolg of de persuënleke lijfwach van d'r adel. De krijgers hure neet mie tut 'ne clan of 'n familie, mae haant zich väör 't laeve an 'ne hieër verboonde. De sociaal posiesje van 'ne edelmaan is aafhankelek van z'ne aa-haank oonder de vriej sjtamlede. Och de mach van Caesar waor gebaseerd op zoe'ne achterban van clientes. 't Systeem van de Kelte mot 'm in dat opzich da och neet ech vraem zieë väörkome.

D'r adel

'n Zelfde systeem, gebaseerd op persuënleke allianties, besjteet och in d'r riddersjtaand. In ruil väör tribuut of gewapende biesjtaand koes d'r lieëgere adel hoeëgerop kaome. Diz hiërarchie, gebaseerd op oonderlinge aafhaankelekheed en verplichtinge deet sjterk deenke an de Middelieuwse feodalitèèt. Soms sjteunt zelfs gaanse groepe of sjtamme in 'n clientesrelaasje mit groeëter sjtamme. De aristocratie geet dör huweleke en boondgenootsjappe de sjtamgrenze uvver mae ze zeunt neet 't enige beendende elemaent tussje versjillende sjtamme.

De druïdes

In Gallië en de Britse eilande zeunt de druïdes och 'n beendend elemaent tussje de sjtamme. Ins in 't jaor keumt diz religieus-intellectueel elite in 'n centraal Europees woud, de Ardenne, bie-èè. De druïdes sjteunt baove de sjtam- en de sjtandeindeling. Ze werre gekaoze um hun genialiteet of groeëte invloed en zeunt druïde bies hunne doeëd mit 'n leidende functie.
Volgens Julius Caesar how edere kandidaat-druïde twintig jaor sjtudie te doeë. Um hun gooj organisatie, algemeen kènnis en oonderwiestaak, besjowde de Grieke hun es filosofe. Tiedens de jaorlekse vergaderinge deunt de druïdes oetsjprake in belangrieke sjtamaangelaegenhede tussje versjillende sjtamme mae ze haant zich allich och geholpe um de mach in de sjtamme èèges in evenwich en get oonder control te haowe.
De antieke otäörs zeunt neet dudelek wie dis preester-kaste wieër oonderverdeeld is. De druïdes zitte de plechtighede väör mae de gutuatri zitte alles vaeërdeg. Och 't oonderhaod van de cultusplaatsje zow hun taak zieë. De vates waore väörsjpellers, die in offers, gedrag van dere en hiemelversjiensele de toekomst koese 'zieë'. In sociale sjtatus sjteunt de vates tussje de druïde en de barde. Dis dichters-zengers trikke roond en bringe hun leedsjes op de fieëste van de aristocratie. Neet ummer zoonder sjpot of heimeleke allusies prieze ze d'r gasthieër en de groeëte dade van de Keltische helde. Me kint ze good vergelieke mit de middelieëwse troubadours.
Kiek och Keltische fees-daag.

't Vrie volk

Uvver de gewoeën luuj zeunt v'r neet zoe good geïnformeerd. Archeologische reste toeëne aan dat op 't plaatelaand vriej luuj laefde. Ze waore neet riek, mae howwe toch groond, vieë en werktuige.

't Oonvrie volk

Oonderaan de maatsjappeleke ludder sjteunt de oonvrieje. Mitstens boere die dör sjulde neet alling hun bezit mae och zichzelf en hun familie verpaand haant. Daodör zeunt ze gaans aafhankelek van de dominaante klasse en haant ging rechte, alling mer plichte.

De maan-vrow verhouding

Dis sjterk hiërarchische stratificatie waor neet truuk te vinge in de maan-vrowrelatie. Warsjienlek hat dat d'r mit te make dat de nauwer kontakte mit de Etruske d'r uvvergaank van de Hallstatt-cultuur nao de La Tène sterk mèt bepaalde. Bie de Etruske how de vrow väöl mieë rechte es wie bie de Romeine. Es 'n Keltische vrow neet sjuldig waor an d'r doeëd van häöre maan koes ze - in taeëgesjtilling töt de Romeinse kultuur - alles erve. Oet Ierse en Welsje wèttekste bliekt dat ze och 't initiatief tut 'n sjèjjing koes naeme en op de Britse eilande waoërte daobie enige sjtamme geleid dör 'n vrow. Zoe leidt köningin Boudicca nog in 61 n. chr. 'ne opsjtaand taege de Romeine.
Kiek och Romeins Riek, Romeinse tied en Salische wèt