Kelte

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

1. Oorsjprongsgebied ten noorde van de Alpe H. Hallstatt ca 750-500 v. chr.
L. La Tène ca 500-100 v. chr.
2. Groeëtste versjpreiding ca 400 v. chr.
B. Britse eilande G. Galatië in Klèè Azië
I. Iberisch sjiereiland

De Kelte zeunt 'ne groep zelfsjtendige sjtamme in d'r Iezertied in Europa die 'n Keltische taal kalde. Van èè volk is evvel noeëts sjprake gewes ömdat d'r noeëts e centraal machscentrum waor. De Kelte howwe hunne oorsjprong in e gebied ten noorde van de Alpe mèt de Hallstatt-cultuur en óp hun hooeëtepeunt in de La Tène periode waoërt de taal in bekaans gaan Europa gekald. De versjprèjjing van de taal zów vólges de golftheorie plaatsj ha voonde. De later romanisering en germanisering ooch.

Op 't Belsj is 't gebroek öm de bevolking van d'r late iezertied ooch te ömsjrieve es Kelte. Nederlandse archeologen vólge dis gewuuënte neet en behelpe zich hoeëgoet mèt Keltisch-Germaanse bevolking. Oet Romeinse bronne weet v'r dat 't gebied van 't Belsj en Nederlands Limburg en Luuk van allewiel in d'r late iezertied waoërt bewónd dör de Eburone. Zoewaal d'r naam van d'r sjtam es de name van de aanveurders die Julius Caesar in 50 v.Chr. versjloog - Ambiorix en Catuvolcus - zeunt Keltisch. Dao keumt bie dat versjèjje archeologische vondste wieze óp nauw cultureel contacte mèt 't Duutsje midde-Rien gebied en mèt 't noordooste van Fraankriek. Die sjtrieëke waore oonmiskenbaar Keltisch. Saer de vondst va meunte in Amby in 2008 geet me d'r sjtilaan ooch in Nederland vanoet dat Limburg in d'r Romeinse tied Keltisch waor.

Wat v'r van de Kelte wete haant v'r van de duiding van archeologische materiaal en oet de besjrievinge van de Romeine. De Kelte èges howwe 'n oraal traditie en sjraeve bekaans neet.

Typische boewwaerke

Saer d'r broonstied waoërte in gaans Europa al vluchtburchte geboewd die óp allèngsjtaonde hövele waoërte geplaatsjd. Afhankelek van d'r sjtrieëk waore de muuër van natuursjtèè of hòòt. Binne de muuër waoërte hutte, ópsjlaagplaatsje en aander geboewe neergezat.

Oppidum

Väöral in Gallia oontsjtónge groeëter nederzettinge, neet allèng óp hövele, mae ooch óp lieëger gelaege plaatsje. Julius Caesar refereert hienao es oppida, mae soms ooch es urbs (sjtad).

Hoezer en hutte

Hoezer waore naogelang d'r sjtrieëk en de periode van allerlèj saoërte, van eenvoudige hutte, leme hutte bies langhoezer in natuursjtèè. De daker waore gemakd van waze.

Viereckschanzen

Van Brittannië bies Boheme zeunt plaatsje aangetróffe, oeë in 'ne groeëte veerkaant e terrein dör 'n aarde wal wert aafgebakend, mèt dao ömheen 'n grach en binnenin eenkel min of mieë groeëte rechtheukige hutte. De functie van dis 'viereckenschanzen' is neet bekaand. Vólges militaire experts zówwe ze totaal oongesjikt zieë es verdedigingskaamp. Me nèmt aan dat 't aafgebakende gebied mäögelek e hèlligdom waor, väör bie-eenkomste en veringe.

Ritueel sjachte

D'r zeunt ooch depe rón sjachte voonde óp diverse plaatsje van ca. 1 meter dörchsjnit en 30 bies 40 m deep. Ze datere oet d'r [broonstied]] mae liegke dèk binne 'n viereckenschanz. Mètstens zeunt ze mèt allerlèj väörwerpe ópgevöld wie hote beelde, mae ooch knäöëk van dere, aardewaerk, takke en zelfs gaanse belk. De väörwerpe zówwe es wiejgesjaenk gedeend ha.

Metaalbewerking

Metaalbewerking sjtóng bie de Kelte óp e hieël hoeëg niveau; de Romeine en Grieke sjraeve dao vool bewóndering över. D'r maliënkolder is 'n Keltische oetveending die dör de Romeine is övergenaome. Ópgravinge van kunstig bewèrkde metale väörwerpe bevestige dit beeld. E väörbeeld hievan is d'r gówwe seerbaand van e dreenkhaoën oet e graaf in Eigenbilze, gemakd roond 400 v. Chr., allewiel bewaard in de Kon. Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel.

Roond d'r nak droge aristocratische Kelte dèk 'ne gevlóchte haosbaand va good of van e minder edel metaal, torques. Vólges de sjrifteleke brónne waor de bewèrking van textiel ooch van e hoeëg niveau, mae daorvan is bekaans niks truukvoonde.

Keltische wäöërd

Keltische wäörd zeunt ambt, ambacht, kar. Ooch de name van metale wie iezer en loeëd. Wieër lèjsjtèè, bók, eed, erf(genaam), duun en vrie. E budget waor oorsjpronkelk 'ne 'zak'. Plaatsjname óp -ik, -rijk (Doornik, Kortrijk, Kamerijk) kaome van 't Keltische -acum en 't zelfde geldt väör -dunum. Ooch wäörd wie brook (De Romeine kalde sjpottend va Gallia bracata), mouton en ardenne zeunt van Keltische oorsjprong. Via 't Frans kwieëme ooch de wäöërd wie baret, bek, broche, bruusk, changeren, crème, graveel, lans, mien (als ertsader), saai, tronie (oet 't Gallisch). Oet 't Bretoens erfde v'r wäöërd wie: menhir, bijou, dolmen (lètterlek 'taofelsjteen'), harnas.
Oet 't Sjots Gaelisch kaome wäöërd wie klók, clan, cairn (sjteensjtapel), plaid, slogan (lètterlek: 'kreegskreet').

Toponieme wie Doornik, Name, Dinant, Luuk en ooch Ardenne zówwe Keltisch zieë. Ooch väöl hydronieme haant 'ne Keltische of zelfs prekeltische oorsjprong.

Kelte in Limburg

Seersjief van Helje

De seersjief va Helje is ooch 'n Keltische vondst in Limburg. Ze is va verguld zilver mit 'ne durchsjnit van 'n twintig cm. Op de sjief is 'ne maan in gevech mit 'ne lieëw. Baoveaan is 'ne ram te zieë dae bedreigd wert dör twieë lieëwe mit aoëpe moele. An d'r oonderkaant twieë hon mit tusje hun in d'r kop van 'n sjteer. Alle dere zeunt van 't mannelek gesjlach.
Bie de graafvonste va Panagyuristhe, Thracië (350-300 v. chr) zeunt twieë vergulde seersjiefkes voonde die och Herkules in gevech mit 'ne Nemeïsche lieëw aafbeelde.^[1] In Tracië waore de edelsjmede mitstens Grieke die hun èège mytische väörsjtillinge in hun werk vorm gove vaör zoewiet es ze aansjlote bie de ideeje van de Traciërs èèges. De deerfigure zeunt dan wer truuk te bringe op 'ne Perzische invloed. Op groond van o.m. diz stillistische uvverwaeginge/vergeliekinge mot de herkomst van de seersjief in Tracië (Bulgarije en Roemenië van huutzedaag) geplaatsjt waeëre.
De seersjief is voonde väör 1845 (ursjte vermelding) in de Kesselse Velder, e veengebied ten weste va Helje (Marjorie de Grooth).

Haentsje va Buchte

In 1970 waoërt in Buchte 't broonze haentsje voonde mèt de inscriptie Arcanua. 't Beeldsje is gedateerd óp 200 n. chr. en zów gedeend ha es wiejgesjaenk vör de Keltische godin Arcanua.

Keltische goodsjat in Beringe

In oktober 1995 in Beringe waoërt 'ne "torque" voonde, twieë fragmaente van torques, 'ne haove ermbaand en 25 meunte, allemaol van massief good. Oonderzeuk waes oet dat 't qua meunte öm de zoegenaamde raegenbaogsjötelkes góng. De datering van de meunte in Beringe is oongeveer 90 v.Chr.; ze haant allèng 'n väörsjtèlling, gee sjrift. De provincie verwórf de sjat vör de sóm van veer miljoeën frang (oongeveer 100.000 euro) en sjtèlde ze permanaent tentoeën in 't bekaande Provinciaal Gallo-Romeins Museum in Tóngere.

Keltisch vrówwegraaf in De Boesj

Koningsbosch, plaatsjelek (De Boesj), is 'n dörp in de gemèngde Ech in Miede Limburg. In 2004 zeunt in 'n ömgeploogd laand reste van 'n Keltisch vrówwegraaf voonde. De brónze väörwerpe wieze nao de La Tène-cultuur van 500-15 veur Christus. Oonder de väörwerpe waore: 'ne gordelhaok, 2 aaneenhangende ring, 2 ermbeng, 2 beenbeng mèt verseerde ovaal knuup en 'n iezere klejersjpang. Ooch in Wèssem ies 'ne brónze ermband gevónge. In Hael woort 'ne gordelhaok oetgegrave en in Linne (Lin) in de gemeinte Maasbracht (Brach) kaome brónze väörwerpe nao bove.

Keltische meunte in Ech

In maart 2005 zeunt 17 Keltische meunte voonde in Ech. De meunte sjtamme oet 45 v.Chr.. 't Geet öm zilvere meunte, vermengd mèt kaoëper en good.

Goodsjat va Heers

In 2007 waoërt in Heers 'n sjat va gowwe Keltische meunte voonde die an de Eburone haat toebehuurd.

Keltisch sjat in Amby

In oktober 2008 waoërt 'en groep van 39 gowwe en 70 zilvere Keltische meunte voonde in de Maastrichtse wiek Amby.^[2] De zilvere meunte hure bie d'r groep van Rienlandse raegebaogsjötelkes, in dit geval van de Batave. Kenmerkend is 't sjóttelvörmig profiel mèt specifieke aafbeeldinge, zoewie 'n triskele. De gowwe meunte werre toegesjraeve an de Eburone.^[3] Al de meunte zeunt gedateerd óp d'r örsjte ieëw v. Chr. en de gówwe zeunt gemakd in d'r sjtrieëk Tóngere-Mestreech.

Keltische meunte in Zittert-Gelaen

Begin 2019 waoërt bekaand gemakd dat me óp de Graathei óp twieë lokaties raegebaogsjötelkes haat voonde. ^[4]

De meunte

Meunte waore in dae tied 't exclusief bezit van leiders van sjtamme en waoërte neet gebroekd es betaalmiddel mae öm politieke en militaire loyalitèèt oet te drukke. Dat dis twieë saoërte meunte same voonde zeunt kan d'r óp wieze dat Kelte en Germane allianties sjlaoëte taege de Romeine. De gówwe meunte va Amby haant óp d'r bólle kaant 'n aafbeelding van 'ne triskele en óp de hól achterziej e bajke; de zilvere meunte haant an èng ziej ooch 'ne triskele en an de aander 'n piramide va peunte en circels. (kiek pdf-besjtaand hie-oonder)

Kiek ooch

Referenties

↑ Het goud der Traciërs, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam, 23 september-18 november 1984, blz 140
↑ Gemeente Maastricht (2008), Achtergrondinformatie bij de muntschat van Maastricht-Amby (pdf-file)
↑ Archeologiemagazine.nl 13 November 2008 - Unieke Keltische muntschat ontdekt in Maastricht
↑ [1]

[1] Het goud der Traciërs, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam, 23 september-18 november 1984, blz 140

[2] Gemeente Maastricht (2008), Achtergrondinformatie bij de muntschat van Maastricht-Amby (pdf-file)

[3] Archeologiemagazine.nl 13 November 2008 - Unieke Keltische muntschat ontdekt in Maastricht

[4] [1]

[1]

[2]

[3]

[4]