Karkol
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
.jpg) |
 |
 |
 |
De karkol, ooch d'r escargot (Helix pomatia) geneumd, is 'n groeëte huuskessjlek die vèlt oonder de familie van de Helicidae, of de móstemsjlekke. In Nederland, Belsj, Fraankriek, Duutsjlaand, Zjwitserlaand en Oosteriek is d'r escargot zeldzaam en besjermd. Dis sjlek is geboonde an krietgroond en keumt in 't Mergelland, d'r Voorsjtrieëk en 't Laand va Herf väöl vör; väöral bie naat waer zeunt ze väöral tösje brennieëtele te zieë.
Me mót de karkol neet verwarre mèt karakolle (Littorina littorea), die in de Noordzieë laeve.
Besjrieving
[bewirk | brón bewèrke]D'r escargot is 'n vrie groeëte sjlek. 't Huuske haat maximaal 5 windinge en is broen bies gries van kleur en bies 5 cm breed. 't Lief is mieë oranjebroen bies gries. Óp de twieë baovensjte veulsjpriete zitte ówwe an de oeteindes, de oondersjte veulsjpriete zeunt kórter en haant geurzintuige öm nao voor te zeuke.
Väörtplaanting
[bewirk | brón bewèrke]D'r escargot is wie alle sjlekke hermafrodiet ofwal twieësjlachtig. Tiedens d'r väörtplantingstied roond mei bies juli vindt de paring plaatsj. Hiebie is ee deer passief, en gedrègt zich wie 't vröwke, 't aandert is actief en brèngt zaodcellen in 't lief van d'r partner. Väöraafgaond an de paring sjuut de èng sjlek 'ne kalk-echtige leefdespiel in de aander sjlek, hiebie werre hormone aafgegaeve oeëdör d'r oontvanger gesjtimuleerd wert öm te pare. Vermoedelek deent 't aafsjete van d'r piel, dae oet calciumcarbonaat besjteet, ooch aander doele. Zoe kènt de 'vadersjlek' de aansjtaande moder get extra calcium gaeve vör de oontwikkeling van de èjkes. De egenleke paring gebäört dör d'r penis mèt de vagina te verbeende, oeënao de spermatozoïde in e spermatofoor werre aafgegaeve. Naodat de èng sjlek bevrucht is, werre de rólle dèk ömgedrieëjd en vindt dus wederzijdse bevruchting plaatsj. De èjkes werre in klènge hölkes aafgezat en kaome nao eenkel waeëke oet. 't Doort 3 bies 4 jaor ieër de jóng volwasse zeunt, d'r maximale laevesdoeër is oongeveer 6 jaor.
Habitat en laevenswies
[bewirk | brón bewèrke]D'r escargot keumt vöral vör in bösje en antropogene ömgaevinge vör, zoewie tuine, kalkwèjje en wingerde. De dere zeunt herbivoor mae allèng kroedechtige plante werre geaeëte. De sjlek wert owwer wie e jaor en överweentert dus. Vör överweentering zeukt de sjlek in d'r herfs 'n sjoelplaatsj oeë besjutting is taege druëgde en kow. Öm zich tiedens dis periode te besjerme wert de sjelp aafgesjlaoëte mèt e hael sjtructuurloos kalk-echtig dèkselke, 't epifragma. Nao överweentering wert 't epifragma aafgewórpe en dèk gaans ópgaeëte. Natuurleke vijande zeunt diverse rovende insecte wie vleesjaeëtende vlegenlarve en aoëmezeke, króddele en väöëgel.
Areaal
[bewirk | brón bewèrke]'t Natuurlek versjpeidingsgebied liekt in Midde- en Zuidoostelijk Europa mae d'r escargot is dör d'r miensj över de gaanse waelt versjprèjd.
Duiding fossiel väörkaome
[bewirk | brón bewèrke]Algemèng wert aagenaome dat pas de Romeine d'r escargot boete 't oorsjpronkelek versjpreidingsgebied brachte, d'r Ingelsje naam is ooch 'Roman Snail'. Tóch zeunt in de vuursjtèèmien va Riekelt pre-Romeinse fossiel reste voonde van d'r escargot. Ömdat in de Euregio Maas-Rien vör de res in d'r oondergroond noeëts fossiele vondste gedoeë zeunt, geet me d'r van oet dat die fossiele wieze óp reze en/of handel.
Consumptie
[bewirk | brón bewèrke]Van aodsher is d'r escargot dör d'r miensj geaeëte. D'r örsjte (doelbewuste) import in Noordwest Europa vón warsjienglek al dör de Romeine plaatsj. In de Middelieëwe moeche monnike d'r escargot vrieëlek aeëte en kweke. In de lètste driej ieëwe werre laandgoedere dèk mèt exotische plaante en beum beplaant en warsjienglek waoërt mèt dis plaante ooch d'r escargot oonópzèttelek geïntroduceerd (al is ooch bekènd dat ze ooch bewust waoërte oetgezat). In 't Nederlandse Mergelland wert d'r escargot neet traditioneel geaeëte; in d'r Belzje Voorsjtrieëk en Laand va Herf waal, zjuus wie in de res va Belsj. In Leuve en ander Belzje sjtaej kriet me bereidde escargots in plastieke baeëkerkes óp d'r maert, zjuus wie friete.
D'r vör consumptie gekweekte of in Oost Europese leng gevange escargot is allewiel ooch in Nederland 'n gewilde delicatesse in restaurants. In Aubel haat 't ooch 'n escargotkwekeriej.
