Aajdlatien

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De lapis niger, de aajdste Latiense inscriptie in Roeme.

't Aajdlatien (Archaïsch Latien, Vreug Latien) is de verzamelnaom veur de taolfases vaan 't Latien veur de opkóms vaan 't Klassiek Latien in de ierste iew veur Christus met sjrievers wie Cicero en Vergilius. In 't biezunder weurt de term gebruuk veur 't vreugste Latien, al vaanaof de zesde iew veur Christus, wat nog hiel väöl archaïsmes in zoewel de klaanklier es in de grammair vertuint. Dees taol is allein bekind oet inscripties en oet citaote in later werke. Oet de derde en twiede iew veur Christus zien väöl umvaankrieker tekste bewaord gebleve, meh dat Latien liek al väöl mie op 't Klassiek Latien.

Alfabet en spelling

Aajdlatiense inscripties gebruke 'n alfabet wat nog neet euvereinstump mèt 't Latiens alfabet wie veer dat kinne. 't Latiens alfabet oontstoont es 'ne variant op 't Aajditalisch alfabet, wat ziech oet 't Grieks alfabet had oontwikkeld. De Latiene naome 't veural vaan de Etruske euver. Hun alfabet woort ouch oet 't zuie aongevöld, oet 't Oskisch sjrif en direk oet 't Grieks. De mieste teikes zien gemekelek in modern letters te herkinne meh kinne op alle meugeleke menere versjèlle. Me sjreef gewoenelek in boustrophedon: umstebeurt vaan links nao rechs en vaan rechs nao links. Spaties tösse de wäörd waore oongewoen. Spellingsversjèlle hele oonder mie 't nog väöl veurkoume vaan de k in (in later Latien allein nog in Kalendae gebruuk).

Corpus

De aajdste bekinde teks in 't Latien is neet in Roeme, meh in Palestrina gevoonde: de zoegeheite fibula Praenestina dao is 'nen tied veur 'n vervalsing gehawwe meh liekent nao inger oonderzeuk toch ech. De aajdste bekinde teks die zeker authentiek is (en zeker de aajdste bekinde teks oet Roeme) is de lapis niger ("zwarte stein"), dee is gevoonde oonder 't Forum Romanum. Ander inscripties zien de Duenos-inscriptie en 'n teks die Castor en Pollux aonreup. De mieste bewoard gebleve Aajdlatiense tekste höbbe 'n religieus natuur, dit gelt neet allein veur de authentieke inscripties meh ouch veur 't carmen Arvale en 't carmen Saliare, die in later bronne es citaote zien euvergelieverd. In religies heet me dèks de neiging um archaïsch taolgebruuk in stand te hawwe, dit waor hiel sterk 't geval in de Romeinse religie. Boete dees gediechte, die in de klassieken tied door niemes mie good begrepe woorte meh oonveranderd in gebruuk waore gebleve tot de aofsjaffing vaan 't heidedóm, kós 't religieus Latien ouch archaïsche vörm wie deūm in plaots vaan deōrum ("vaan de gode", genitief miervoud). 'n Aander aw teks die iewelaank in gebruuk bleef waor de Twelf Taofele, de Romeinse wètstekste, meh umtot die allein oet citaote bekind zien vèlt neet vas te stèlle of de teks neet later aongepas is. Oet de lèste fase vaan 't Aajdlatien zien ganse beuk euvergelieverd; de belangriekste exponente daovaan zien Cato d'n Awwere ('ne veurnaome veurluiper vaan Cicero; "ceterum censeo Carthaginem esse delendam") en Plautus ('ne komediesjriever).

't Aajdlatien maakde gebruuk vaan 'nen authentieken Italische veersvörm: 't saturnium. Zelfs de Twelf Taofele zien (gedeiltelek) dao-in gestèld. Klassieke sjrievers verworpe 't massaal te gunste vaan Griekse veersvörm wie de hexameter.

Klaanklier

De Italische taole bewaorde zeker in hun awwer taolfases väöl vaan de Indogermaanse diftonge. In 't Aajdlatien is dao daan ouch mie vaan trök te vinde es in 't klassiek Latien. Ai en oi zien nog "valse" diftonge en gein vleujende wie de klassieke ae en oe. Oi weurt trouwes laank neet ummer oe meh kump ouch es ē of ū trök. 't Aajdlatien kós daobij d'n diftong ei, dee later in ē of ī veranderde (of zelf in 'n korte e of i). In de klaanklier vèlt wijer op tot op väöl plaotse nog 'n o steit boe later 'n u optrejt. Dit vèlt veural op in de wäörd vaan de twiede (o-) declinatie (hortos, hortom; saxom; zuug heioonder). De wisseling tösse o en u is hiel normaal; dit tröf me ouch aon in de Germaanse taole (Hollands krom, Limburgs króm, Duits krumm) en in 't Vulgair Latien en väöl Romaanse taole is de klassiek-Latiense u weer trök nao o oontwikkeld (Aajdlatien, Vulgair Latien en Spaons somos, Klassiek Latien sumus "veer zien"). Rotacisme is aon de orde vaan d'n daag: op väöl plaotse boe 't Klassiek Latien 'n r heet tröf me 'n s aon (beveurbeeld Lases = Lares [Romeinse hoesgode]). Ouch dit kump örges aanders wel veur (Limburgs waor - waore, Hollands was - waren, plaotselek Ziews was - wazzen). Inkel wäörd vaan dat type zien es archaïsmes trök te vinde bij sommege klassieke sjrievers.

Dialekte

't Latien woort veur de Romeinse expansie mer in e klei gebeedsje gesproke. Toch liet ziech mèt zekerheid vasstèlle tot de taol in deen tied dialekte had. Väöl daovaan is nog oonzeker. Diverse archaïsche vörm die hei weure geciteerd, zien oontliend aon veurbeelder boete Roeme. 't Is meugelek tot die vörm al in de keuningstied oet 't Romeins dialek waore verdwene, meh dat is gaaroet neet zeker.

Good bekinde dialekte neve dat vaan Roeme zien 't Prenestijns (oet Praeneste, 't modern Palestrina) en 't Lanuviaans (gesproke in Lanuvium, allewijl Lanuvio). In 't Prenestijns dialek vinde v'r oonder mie 't oetvalle vaan de -s in sommege gevalle. De Proto-Italische ai veraanderde dèks in ā (Romeins Latien ai, later ae), pretonisch soms al hiel vreug in e. Dit zien allemaol dinger die diverse lendeleke dialekte gemein höbbe mèt 't Faliskisch. Ouch vörm wie fileod veur filiod/filiō zien meugelek typisch Prenestijns. Fefacit, geleze op de fibula Praenestina, kin typisch veur die stad zien meh is mesjiens ouch 'n archaïsme wat t'rzelfdertied zjus zoe good nog in Roeme woort gebruuk.

't Faliskisch, gesproke in e gebeedsje noordnoordoostelek vaan Latium, weurt soms ouch tot de Latijnse dialekte gerekend meh gelt gemeinelek es apaarte taol, umtot 't depergoonde versjèlle mèt 't Romeins Latien vertuint es de bove besjreve dialekte.

Grammair

Door 't beperk aontal bronne moot väöl vaan de Aajdlatiense morfologie gereconstrueerd weure. Dat lievert evels gein hiel groete probleme op. 't Oonderstoande refereert in de ierste plaots aon 't Latien oet de zesde iew veur Christus. De taol vaan de Twelf Taofele is al moderner, dewijl 't Latien vaan Cato en Plautus grammaticaal aamper versjèlt vaan de klassieke taol.

Naomwäörd

't Belaangriekste versjèl mèt 't Klassiek Latien in de nomina is tot de locatief nog 'ne volweerdege naomval is, zoetot 't aontal naomvalle op zeve kump. In 't Klassiek Latien is de locatief mèt d'n ablatief samegevalle en allein nog mer es e rudimint aonwezeg (domus "hoes", ablatief domo, locatief domi). In 't Aajdlatien indeg d'n ablatief inkelvoud steivas op 'n d, wie in 't Sanskriet, in tegestèlling tot de locatief, deen op 'ne vocaal indeg. Wie die d wegveel verdween 't versjèl tösse ablatief en locatief.

Sommege naomvalle hadde ouch ander oetgeng, die väöl beter aonslete bij 't Proto-Indogermaans. In de daarde (athematische) declinatie zien die oetgeng bewaord gebleve, in de ierste en twiede declinaties (de thematische) zien ze vervaange door de bekinde klassieke vörm. Zoe zien de vörm puellōm en campōm oorsprunkelek en zien puellāsom en campōsom later in gebruuk geraak. Oet dees vörm oontwikkelde ziech puellārum en campōrum (herlees wat heibove gezag weurt euver rotacisme en o/u-wisseling).

ierste (a-) declinatie

	puella, –aī meidske f.
	inkelvoud	miervoud
nominatief	puella	puellai
vocatief	puella	puellai
accusatief	puellam	puellā
genitief	puellās/-es/-ai	puellōm/ -āsom
datief	puellai	puellaīs/-eīs/ -abos
ablatief	puellād	puellaīs/-eīs/ -abos
locatief	puellā	puellaīs/-eīs

twiede (o-) declinatie

De o-declinatie deit ziene naom in 't Aajdlatien mie rech aon es in 't Klassiek latien. Wie bove al opgemerk höbbe väöl vörm nog 'n o die later 'n u kraoge.

	campos, –oī veld m.		saxom, –oī rots n.
	inkelvoud	miervoud	inkelvoud	miervoud
nominatief	campos	campoī	saxom	saxa
vocatief	campe	campoī	saxom	saxoī
accusatief	campom	campōs	saxom	saxa
genitief	campoī	campōm/ -ōsom	saxoī	saxōm/ -ōsom
datief	campoī	campoīs	saxoī	saxoīs
ablatief	campōd	campoīs	saxōd	saxoīs/ -oes
locatief	campō	campoīs	saxō	saxoīs/ -oes

daarde (gemingde) declinatie

	Regs –es keuning m.
	inkelvoud	miervoud
nominatief	regs	reges
vocatief	regs	reges
accusatief	regem	reges
genitief	regis	regōm
datief	regei	regebos
ablatief	regeid	regebos
locatief	regei	regebos

Veurnaomwäörd

Persoeneleke veurnaomwäörd

	ego, iech	tu, diech	suī, ziech
nominatief	ego	tu	-
accusatief	mēd	tēd	sēd
genitief	mis	tis	sei
datief	mihei, mehei	tibei	sibei
ablatief	mēd	tēd	sēd
	miervoud
nominatief	nōs	vōs	-
accusatief	nōs	vōs	sēd
genitief	nostrōm, -ōrum, -i	vostrōm, -ōrum, -i	sei
datief	nōbeis, nis	vōbeis	sibei
ablatief	nōbeis, nis	nōbeis	sēd

Opmerkelek is tot d'n accusatief ziech nao d'n ablatief heet gesjik. De vörm vaan de locatief zien neet mèt zekerheid bekind. Med, ted en sed koume nog bij Plautus veur.

Echte persoenleke veurnaomwäörd veur de daarde persoen neet-reflexief oontbraoke. De veurluipers vaan is, ea en id ("heer', "zij", "het") mote ouch in 't Aajdlatien liegfrequint gewees zien.

Betrèkkeleke veurnaomwäörd

't Betrèkkelek veurnaomwäörd is neet in al zien vörm euvergelieverd en moot gereconstrueerd weure. Bronne liekene ziech oonderein tege te spreke; d'r waor dus variatie meugelek.

queī, quaī, quod dee, die, dat
	mannelek	vrouwelek	oonzijeg
nominatief	queī	quaī	quod
accusatief	quem	quam	quod
genitief	quoius, quoios	quoia	quoium, quoiom
datief	quoī, queī, quoieī, queī
ablatief	quī, quōd	quād	quōd
miervoud
nominatief	ques, queis	quaī	qua
accusatief	quōs	quās	quōs
genitief	quōm, quōrom	quōm, quārom	quōm, quōrom
datief	queis, quīs
ablatief	queis, quīs

Werkwäörd

De Aajdlatiense werkwäördsvörm, veur zoewied bekind, wieke neet zoe fundamenteel aof. De groetste versjèlle t'n opziechte vaan 't Proto-Indogermaans waore al oontstande. Ze voldoen natuurlek aon de klaankwètte t'n opziechte vaan later Latien, vaandao som, somos "iech bin", "veer zien" in plaots vaan sum, sumus. In 't perfectum woorte stamme dèkser geredupliceerd es in 't Klassiek Latien (Aajdlatien en Klassiek Latien dedi "iech höb gegeve", meh Aajdlatien fefeci veur Klassiek Latien feci "iech höb gemaak/gedoon").

Zuug ouch

• Indogermaanse taole
• Italische taole
• Vulgair Latien (de taolfase náó 't Klassiek Latien)
• Romaanse taole

Externe link

• Aajdlatiense inscripties