Heerles-Nederlands
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Heëlesj, es te dit dialek sjpriks.
't Heerles Nederlands is 't nui dialek wat door e good deil vaan de Heerlese bevolking gesproke weurt en wat neet oonder 't Limburgs meh oonder 't Nederlands, jeh Hollands ingedeild moot weure. Sensu stricto is Heerles Nederlands 'n creooltaol, mèt sterke invloje oet 't Heerles dialek in 't bezunder en 't Limburgs in 't algemein. In aander Limbörgse plaotse kump zoen Nederlandse variant ouch veur, zoewie 't Nedertreechs vaan Mestreech.
Verwante of bekans identieke taolvörm trif me in gans Limburg aon bij Limburgers die op 't Nederlands höbbe wèlle euversjakele en bij (veural Nederlandse) immigrante die ziech e klein bitteke aon hun umgeving höbbe aongepas. Allein in Heerle evels kin me vaan e dialek spreke, umtot d'n taolvörm in de ganse gemeinsjap leef en typisch plaotsgeboonde is.
Bijnaome
[bewirk | brón bewèrke]Opvallend is tot de taol vaan Heerle väöl bijnaome heet. Zoe weurt 't dèks Steinkolehollands of -nederlands (of Sjteinkole-, of Sjteenkole-...) geneump, of zjus Steinkolelimburgs of Steinkoolplat. Allebei de naome beliechte eder vaan d'n aanderen kant 'ne belangrieke factor in de historie vaan dit dialek: de koleindustrie. Koelhollesj is ouch 'n väöl gehuurde naom mèt dezelfde laojing. Ander naome referere veural aon de "slechte kwaliteit" vaan dit Nederlands, wie Huillands ("Hollands veur vaan te kriete"), misjmasj en Hollands mèt knóbbele. Die naome weure ouch algemein gebruuk veur Limburgs geaffecteerd Nederlands. 'ne Neutraole naom is 't HAN ofwel 't Heerlens Algemeen Nederlands, dee dèks in wetensjappeleke publicaties gebruuk weurt.
Oontstoon
[bewirk | brón bewèrke]Vaanaof 't ind vaan de negentiende iew versjoof 't centrum vaan de kojlbouw vaan Kèrkraoj nao Heerle. Dit waor doe nog e dörp vaan oongeveer 6000 inwoeners en huugstens e plaotselek centrum; daodoor kóste de kojle neet mekelek vaan wèrknummers veurzien weure. E paar kaome oet Kèrkraoj en van zjus euver de grens, meh 't mierendeil woort aongetrokke oet Noord-Limburg, Noord-Braobant, 't noorde vaan Nederland (woe lankzaamaon de törfwinning tot 'n ind kaom) en later ouch oet Oos-Europa. In de decennia daonao maakde de neet-Limburgers veur minstes twiederde de greuj vaan Heerle oet (en de Limburgers vaan örges aanders nog ins e good deil vaan de res). Veural in de jaore tien greujde Heerle explosief. Al bij al had Heerle in 1935 al 50.000 inwoeners.
't Aajd dörp Heerle waor wie gans Limburg en zeker Zuid-Limburg gooddeils eintaoleg Heerles, mèt Nederlands en Hoegduits es cultuurtaole. 't Dialek stoont neet in hoeg aonzien, meh de taolcode doorbreke te gunste vaan ein vaan de prestiesjtaole waor neet aon de orde. De gemeinsjap bleef ouch veur d'n Twiede Wereldoorlog nog lang intak, umtot de immigrante ziech in kolonies vestegde en weineg contak hadde mèt de otochtone. Intösse vörmde ziech in de kojle e mingtäölke wat ederein mós kinne verstoon: de boetelanders móste 't Nederlands aonliere en de Limburgse kojlwèrkers brachte hun eige wäörd mèt. Doortot väöl hoeger functies in de kojl door neet-Limburgers bezat woorte woort 't Nederlands wel de hoofcomponint in hun täölke.
Nao d'n oorlog begós de aw gemeinsjap ziech wel mèt de immigrante te verminge en 't Nederlands woort de veurtaol in Heerle. De gemeinsjap bleef aonvenkelek oonderein wel Heerles spreke, meh leet door d'n enormen drök nao tien jaor gooddeils 't dialek valle. Väöl Limburgers stèlde ziech ten doel 't Nederlands te goon spreke. Door de traditie vaan 't Limburgs evels bleve hiel väöl Limburgse invlode achter in hun taol. Tegeliek pasde de allochtone Heerlenere ziech ouch gedeiltelek aon en zeker de nui generatie góng e sterk verlimburgs Nederlands gebruke. Zoe woort 't Heerles Nederlands gebore.
Euveregens weurt 't dialek nog ummer door e good deil vaan de bevolking behiers en door 20% gesproke, zuug wijer oonder Heëlesj.
Kinmèrke
[bewirk | brón bewèrke]Heerles Nederlands besteit, wie de stadsdialecte in de Randstad, in versjèllende gradaties. 't Heioonder besjreve HN is de "platste" vörm, die de Heerlenere veural in daogelekse communicatie gebruke.
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]Väöl alledaogse wäörd oet 't dialek koume in 't HN trök. Veurbilde zien bats, foemel, heem, kitsj, pietsje, pratsj, richtig, sjpas, vertig en zeem ("appelsjroep"). Soms kinne ganse zinsnede oet 't Heerles in 't HN opduke, zoewie Lek m'ch emaars, en inne richtige winkbül "'nen echten Heerleneer".
Oetspraak
[bewirk | brón bewèrke]Opvallend is tot me hei einduieg de Limburgse principes volg. De g weurt verzach, de l verdund en de t weggelaote. Ouch de twietoenegheid kump drin trök, meh minder oondersjeiende functies: 'ne Heerlereneer zeet ummer bêrg en bèrgen.
Vörmlier
[bewirk | brón bewèrke]Hei kin zoewel plat-Hollandse es Limburgsen invlood in veurkoume. E good veurbeeld is de realisatie vaan de frase heer heet/hij heeft: dit kin boete hij heef ouch hij heb of hij het zien. D'n ierste vörm is wel door de Hollandse immigrante mètgebrach en steit bekind es substandaard. 't Väöl veurkoume vaan hun es persuunlik pronoom derde persoen miervoud in 't oonderwerp (Hun hebbe me dat gezeg) is dao ouch e veurbeeld vaan.
Syntaxis
[bewirk | brón bewèrke]De syntaxis is 't meis oonderzoch en gief de meiste aonleiing veur de status vaan 't HN es "slech Nederlands" of 'n eige variëteit. 't Heerles kint hiel väöl constructies mèt 't wederkerend pronoom (mich, dich, zich) en 't HN heet die gooddeils euvergenome. Dat kin 'n dativus ethicus zien ("En dan gaat ie me nog naar de nachclub in ook"), e belanghöbbend objek ("Ik ga me wat ete") of, hiel dèks, e wederkerende wèrkwoordconstructie die in 't Nederlands neet optrejt: "Hoe zegt zich dat eigelijk?" 'n Ander opvallend versjèl is 't frequent oontbreke vaan er.
Oonderzeuk
[bewirk | brón bewèrke]Pionier in 't oonderzeuk nao dees taolvörm is Leonie Cornips, zelf mojertaolspreekster vaan dit dialek. In 1987 publiceerde ze 'n monografie es doctoraalscriptie, dewijl ze in 1994 promoveerde mèt Syntactische variatie in het Algemeen Nederlands van Heerlen. Ouch M. de Bode bestudeerde 't HN, en wel 't veurkoume vaan er.
Bron
[bewirk | brón bewèrke]Bovegeneumde Leonie Cornips wèrkde mèt aon de door de Sdu oetgegeve reeks Taal in Stad en Land, woe-in ze e deilke euver 't Heerles Nederlands (ISBN 90-12-09016-4) verzörgde. Aon dit beukske zien de gegeves veur dit artikel oontliend.
- Nota bene: boe Cornips cónsequent vaan HAN sprèk is hei veur Heerles Nederlands gekoze, umtot de tèrm Heerle(n)s Algemeen Nederlands feitelek 'n contradictio in terminis is.