Nietelbieste

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Nietelbieste (Cnidaria, vaan Gr. κνίδη 'nietel' (Hatschek 1888)) zien 'ne stam vaan bieste oet 't oonderriek vaan de Eumetazoa (weefseldragende bieste). Ze zien sumpel gebouwd en leve aon de kös, op de ziebojem en in ope zie, zoewie sommege in zeut water. Ze umvatte de mieste kwalle/poliepe, zoewie alle koraole en zieanemone; allein de lèste vörme e discreet taxon. Same mèt de Ribkwalle (Ctenophora) vörme ze de Radiata; wetensjappers goon evels devaan oet tot dit gei monofyletisch taxon is. Wie de Ribkwalle zien de Nietelbieste alzijeg symmetrisch.

Historie en fossiele

Fossiel nietelbies oet de oetgestorve orde Rugosa en 't geslach *Grewingkia*.

Nietelbieste gief 't al hiel laank; hun fossiele zien al bekind oet 't Ediacarium (roond 550 mieljoen jaor geleie) en die hure daomèt tot de allerierste dierleke fossiele. De kinnes vaan de diverse klasse versjèlt evels sterk per klas: dewijl de weike kwalle allein in extreem gevalle bewoerd blieve, is de oontwikkelingshistorie vaan de väöl koraole door de hel gereemsele die ze achterlaote hiel good bekind. De ierste bekinde koraolriffe stamme oet 't vreug-Ordovicium (500 mieljoen jaor geleie); op koraolriffe wie veer ze kinne waor 't evels wachte tot midde Trias (220 mieljoen jaor geleie).

Bouw

Wie gezag hure de Nietelbieste tot de weefseldragende bieste, en höbbe ze in tegestèlling tot spoonze echte weefsele en orgaone. Ze vertuine väölvoudege variaties op ein inkel twielaogeg groondplan; de boetelaog weurt epidermis of ectodermis geneump, de binnelaog gastrodermis of endodermis. Daotösse zit 't mesoglea. Dit lèste moot me neet verwarre mèt mesodermis: allewel tot dit soms es daarde kiemblaad weurt umsjreve, heet 't niks gemein mèt de mesodermaol blasteme vaan hoeger diersoorte (zuug ouch wijerop).

't Gastrodermis umvat de 'maog' vaan de nietelbieste, de zoegeneumde gastraolhoolte. Ze heet mer ein eupening, boedoor neet allein 't ete binnekump meh ouch de stroont weurt oetgesjeie. Tegeliek deent dees, neve 't mesoglea, es steun veur de bieste hunne vörm; echte gereemsele vaan hel materiaol make evels allein poliepe, die daoveur doelgeriech kalk ophoupe.

Metabolisch systeem

'nen Echte bloodsumloup gief 't neet; de gaaswisseling verlöp door diffusie. Daoneve späölt veur zoewel de veurbewèrking (vertering) es voor 't transport vaan veujingsstoffe en de aofveur vaan aofvalstoffe 't gastrovasculair systeem 'n groete rol. Dit umvat zoewel de gastraolhoolte es die häör oetluipers in de tentakele. Dit systeem nump daomèt twie metabolische functies op ziech, vertering en stoffetransport. Etesdeilkes weure in ierste instantie door de veujingsspiercelle vaan 't gastroderm opgenome.

Nerve- en spierestèlsel

De nietelbieste höbbe echte nervecelle, die e diffus nèt vörme meh wieneg centralisering tuine. Bij poliepe ligke concentraties vaan nervecelle roondtelum de moond (hypostoma), bij de tentakele en bij de vootsteel (pedunculus); bij kwalle vint me dèks 'ne nerverink um 't sjerm. Ouch 'n gespecialiseerde riechting vaan signaaltransport heet ziech väölal nog neet oontwikkeld; de aoneinklinking vaan nerve door cel-celverbindinge (gap junctions) maak bij sommege soorte evels wel 'n snel prikkelverwèrking meugelek, 'n väölheid aon neuropeptides kin zörge veur de modulatie (umzètting) vaan prikkels. Neve nerve höbbe de nietelbieste ouch primitief spiere. Sommege numme allewijl aon tot die correspondere mèt 't mesoderm vaan aander bieste.

Nietelcelle

Nietelcelle, 't typ celle boe deze stam ziene naom aon oontlient, zitte op de roontelum de moondopening gesjikde tentakele en bevatte de zoegeneumde netelkapsele (cnidocyste). Die höbbe spiraolsgewijs opgerolde nietelvezele in ziech, die bij prikkele vaan aonraking explosief weure oetgestote en hoeggiftege stoffe in 't slachoffer injectere um dit te doeje of te verlamme. De nietelcelle weure zoewel veur de jach es veur de verdeideging gebruuk.

i-celle

De i-celle (voloet: interstitieel celle) zien pluripotente celle die nog kinne verandere in beveurbeeld geslachscelle, kliercelle en nervecelle, zij 't neet in epitheel- of veujingsspiercelle, die allein oet hun soortgenoete kinne voortkoume. Väöl nietelbieste daanke aon dit systeem 'n enorm regeneratievermoge. In 't bezunder de poliepe vaan 't geslach Hydra weure hei-um veur oonderzeuk nao herstèlprocesse gebruuk.

Metamorfose

De belaankriekste versjijningsvörm vaan de nietelbieste zien de poliep en de kwal. Väöl soorte make bei vörm in versjèllende stadia door.

Poliepe zien door hun zoegeneumde basaolsjijf vas in de groond veraankerd; hun tentakele wieze vaan nature nao bove. Sommege soorte kinne ziech in 'n soort 'slowmotion-salto's' voortbewege. Me tröf ze dèks in groete kolonies aon. Ze bestoon oet de bojemsjief, mèt dao-oet de steel (scarpus) en bovenaon 't moondgebeed (peristoma) mèt de liefsopening umgeve door tentakele. Versjèllende taxa vaan poliepe vertuine oonderling versjèlle in de bouw vaan de gastraolhoolte; bij väöl soorte is die in compartiminte verdeild, meh bij de Cubozoa en Hydrozoa oontbreke die.

Kwalle oontstoon probleemloes oet poliepe: ze koume vaan de groond drejje ziech um. De groondsjief en scarpus weure de bovekant (exumbrella) en 't peristoma weurt de oonderkant (subumbrella). Hun lief is klokvörmeg en de tentakele haange nao oonder. Ze 'zweve' vrij in de zie en zwumme miestens passief mèt de ziestruiminge mèt. Door gecoördineerde spiersametrèkkinge roontelum hun liechaamshoolte, boebij 't water in- en oetspuit, kinne ze ziech toch bewege mèt 't princiep vaan 'ne straolmotor. 't Kwalstadium weurt ouch wel medusa geneump.

Gruutde

D'n umvaank vaan nietelbieste löp wied oeterein. De mieste soorte zien mer e paar millimeter groet, sommege nog kleinder. Aon d'n aandere kant kinne Cyanea-kwalle twie meter in doorsnee weure, en hole poliepe vaan 't geslach Branchiocerianthus 'n eve zoe groete lengde. Bij bepaolde soorte weure de tentakele tot daarteg meter laank.

Verspreiing

Nietelbieste leve wereldwied in zie, soms ouch in zeut water. Väöl bewoene es kwalle 't ope water en zien, ouch al door de versjèllende larvestadia, e belaankriek deil vaan 't zoöplankton. Aon de kös dominere gevestegde, miestens koloniaol levende nietelbieste dèks hel bojems; dao höbbe ze mèt hun koraolriffe ein vaan de mies diverse en productiefste ecosysteme op de wereld gemaak. Mèt de zievere umvatte ze ouch 'n gróp die ziech in de pratsjetege ziebojem heet gespecialiseerd en zelfs in de deepzie en de zuieleke ieszie te vinde is.

Metabolisme en leveswijs

Veujing

De mieste veuje ziech mèt proejbieste die mèt hun tentakele in aonraking zien gekoume. 't Geit daan veural um (aander) leie vaan 't zoöplankton, wie protiste, versjèllende wörm, kreefte en aander kwalle. Groeter nietelbieste kinne ouch proeje zoe groet vie 'ne vès vaange.

Väöl gróppe, dao-oonder de mieste steinkoraole meh ouch väöl weik-, hore- en vuurkoraole en zieanemone, leve same mèt alge, miestens Dinoflagellata ('n gróp roedalge, meh soms greunalge. Die vaange hun koledioxied aof en make dao door fotosynthese kolehydraote oet, die dees nietelbieste es veurnaomste veujingsbron gebruke.

Voortplanting

Levescyclus vaan e nietelbies wat ziech door strobilatie voortplant (zuug de teks).

Oonder nietelbieste is de oongeslachte voortplanting door middel vaan knópvörming wiedverbreid. Bij de Blómmebieste en de Hydrozoa is 't bezunder algemein. Daobij sjeit ziech aon de zijkant vaan de poliep 'n oongeslachteleke larf aof, de zoegeneumde zwumknóp, die ziech tot poliep wijeroontwikkelt. Dèks is de aofsjeiing incompleet, zoetot ganse oonderein verboonde kolonies vaan genetisch gelieke poliepe oontstoon.

Ze kinne ziech evels ouch geslachtelek voorplante. Typisch heibij is de zoegeneumde generatiewissel, die bij bieste neet zoe dèks veurkump wie bij plante, sjummele en protiste: um en um plante ziech zoe'n soorte geslachtelek en oongeslachtelek voort. Deze vörm vaan voortplanting hèt metagenese. De volwasse poliep creëert daoveur op oongeslechteleke wijs manneleke en vrouweleke poliepkes. dit kin gebäöre door de bove besjreve knópvörming, meh ouch strobilatie (aofstoeting vaan rón bovedeile die ziech umkiere en 'n kwal weure, dewijl de poliep zelf blijf bestoon; zuug heineve) en metamorfose (de ganse poliep kump los, drejt ziech en weurt 'n kwal; dit is bove besjreve) zien meugelek.

De geslachsriepe kwalle laote daan de gamete (geslachscelle) los, wat tot de bevröchting leit. 't embryo oontwikkelt ziech iers, wie bij bieste gebrukelek, tot 'ne blastula, daan tot 'ne planula. Dees larf, die ziech mèt flagellae beweug en ziech mèt doojer of plankton veujt, zwump zoe laank tot ze vaste groond vint; dao hech ze ziech aon en begint häör metamorfose tot poliep.

Dit sjema kint binne de vief klasse nietelbieste väöl aofwiekinge en variaties. Zoe blieve bij väöl Hydrozoa de kwalle in gereduceerde vörm aon de poliep zitte, dee daomèt zoegeneumde gonofore heet. Inkel Hydrozoa, wie de zeutwaterpoliepe (geslach Hydra), höbbe gaaroet gei kwallestadium; de poliep maak zelf manneleke of vrouweleke gamete. De doeskwalle höbbe daan weer 't poliepstadium gereduceerd. Bij de blommebieste gief 't geine kwallevörm.

Rifbouw

Groete ecologische beteikenis höbbe de koraolriffe die 'n gróp nietelbieste, de zoegeneumde steinkoraole, bouwe. Ze trejje in twie niches op: t'n ierste in kaajd water vaanaof zesteg meter deepde (deepwaterriffe), t'n twiede in werm water (>20°C) kort aon de oppervlaakde. De lèste mote kort oonder 't wateroppervlak en in de trope greuje, umtot allein dao de nujege symbiotische alge fotosynthese kinne plege. Systeme wie dit zien hendeg geveuleg veur veranderinge vaan milieu: bij temperatuurverhoeginge verbleek 't koraol, umtot de bieste hun alge, die euveractief weure, oetstoete.

In de koraolriffe sjeie de koraolbieskes kalk aof, wat hun oetwendeg gereemsel is; dit doen ze neve aander bieste wie de kalkbuiswörm (Serpulidae) zoewie roed- en greunalge. De kalk kin ziech in de loup vaan iewe tot echte gebèrgdes ophoupe. Wienie de ziespiegel laankzaam stijg (wie in de lèste paar doezend jaor), greuje de koraole nog wijer de huugde in. Koraole zien hendeg soorterieke ecosysteme, die door hunnen invlood op de ziestruime mondiaol beteikenis höbbe. Neve de geneumde kalkproducerende bieste leve dao ouch nog versjèllende aander wörm, spoonze, vèsse en protiste.

Kalkstein aofkumsteg vaan koraolriffe kin me op väöl plaotse vinde. Zoe gief 't in d'n Eifel en de Ardenne reste vaan riffe oet 't Devoon. Väöl joonger zien de Bahama's en talloes atolle in de Stèl Oceaon, die oet koraolriffe bestoon.

Systematiek

De Nietelbieste vörme in de mieste gebrukeleke indeilinge 'ne stam, en weure traditioneel same mèt de Ribkwalle bij de Radiata ingedeild. Nao de meining vaan biologe is dat evels 'n parafyletische indeiling: de Radiata höbbe geine gemeine veurawwer die de Bilateria neet höbbe. In 't bèste geval - oonderzeuk heet dit nog neet gans dudelek kinne aontuine - zien de Bilateria 'n zöstergróp vaan zoewel de Nietelbieste es de Ribkwalle. 't Liekent drop oet te drejje tot ze inger bij de Ribkwalle es bij de Nietelbieste te plaotse zien.

De stam vaan Nietelbieste zelf liet ziech in vief klasse verdeile:

Blommebieste (Anthozoa), oongeveer 7500 soorte, boe-oonder zie-anemone en versjèllende koraole. Dees klas kin gei kwalstadium.
Bekerkwalle (Staurozoa), oongeveer 50 soorte sessiel kwalle.
Doeskwalle (Cubozoa), ouch oongeveer 50 soorte, boe-oonder de ziewespe.
Sjiefkwalle (Scyphozoa), oongeveer 200 soorte, die veural in 't kwallestadium leve.
Hydrozoa, oongeveer 3500 soorte in diverse versjijningsvörm: kwalle (wie dezeutwaterkwalle en koloniekwalle), nietelvares, versjèllende koraole en nog aandere. Dèks vertuine ze 'n generatiewissel tösse de kwal- en de poliepvörm. Sinds 2015 rekent me hei ouch de soort Dendrogramma enigmatica touw, e primitief bies mèt e paddestoolechteg uterlek. Dit bies rappeleert aon diverse fossiele oet 't Ediacarum, die de ziebojem domineerde veur de Cambrische explosie. Of 't hei um 'n euverbliefsel vaan de Ediacarische fauna geit, is nog oondudelek.

De parasitair, sterk versumpelde nietelbieste Myxozoa en Polypodium hydriforme kóste nog neet in 'n klas weure ingedeild (incertae sedis).

Bron

Dit artikel is vertaold oet 't corresponderend Duitstaoleg artikel, en wel oet dees versie.