Bekiek brón van Maon

{{dialek|Mestreechs}}
:''Dit artikel geit euver de natuurlike satelliet van de Aerd; veur de vèsj, zuuch: [[Maon (vis)]].''
----
De '''maon''' (symbool: [[file:Moon decrescent symbol (fixed width).svg|16px|☾]]) is de [[natuurleke satelliet]] vaan de Eerd. Ze weurt soms aongeduid mèt de latiense naom ''Luna''.

De maon steit gemiddeld 384.403 [[kilometer]] vaan de [[Eerd]] aof. Häöre diameter is 3.476 kilometer. 't Oppervlak vaan de maon kin vergeleke weure mèt dat vaan [[Australië]]. De maon is relatief groet, 3,7 kier zo klein es de Eerd. Ouch de massa is groet (7,35×10<sup>22</sup> kg), mèt 1/81 vaan de massa vaan de Eerd. De maon is daan ouch de vijfde groetste maon vaan 't [[zonnestèlsel]]. 't Stèlsel Eerd-Maon weurt daorum ouch wel es dobbelplaneet aongeduid.

== Rotatie en umloup ==
{{wrapper}}
|[[Plaetje:Phase-180.jpg|thumb|right|De maon gezeen vanaof de Eerd]]
|-
|[[Plaetje:Far-Side-Phase-180.jpg|thumb|right|De achterkant vaan de maon]]
|}
De maon deit 27 daog, 7 oor en 43,2 minute euver einen umloup om de Eerd. De rotatie ('t drèjje um de eige as) doort zjus eve laank. Me neump dit [[synchroon rotatie]]. Daodoor zuut me vaan de Eerd aof ummer dezelfde kant vaan de maon.

Wie feitelek alle satelliete is de baon vaan de maon neet gans circulair. 't Kortste punt nao de eerde, 't ''perigeum'' steit op zoe'n 362.600 km, 't wiedste punt, bekind es ''apogeum'', bevint ziech op 405.400 km vaan 't gemeinsjappelek zwuurtepunt. De elliptische haafas bedreug 384.399 km. De [[excentriciteit]] vaan häör baon kump daomèt op 0,0549.

Sjogkelinge in de baon vaan de maon, zoegeneumde [[libraties]], kinne de excentriciteit groeter make. Daan kump de maon korter bij en wijer aof te stoon es normaal meugelek is. Wienie de maon oetzunderlek kort (aofhenkelek vaan definitie: <360.000 km of <358.000 km) bij de eerd steit, en ouch nog ins vol is, sprik me vaan 'n [[supermaon]]. De libraties maken 't ouch meugelek veur stökker vaan de 'achterkant' vaan de maon te zien, zoewie um de stökker kortbij de meridiaon die de twie maonkante vaanein aofsjeit beter te bekieke. Al bij al kin zoe 9% extra vaan de maon vaanaof de eerd ziechbaar weure. Veur 't begin vaan de ruimtevaart waore die libraties dus vaan groet belaank veur de wetensjap.

=== De twie kante ===
De maon weurt opgedeild in twie hèlfde: de hèlf die me vaan de Eerd kin zien (de 'väörkant') en de hèlf die me neet zuut (d'n 'achterkant'). 'n Opvallend versjèl tösse de twie hèlfde is tot op de hèlf die vaan de Eerd neet ziechbaar is hiel wienig [[mare|maria]] (mv. vaan 't Latiense 'mare') veurkoume (slechs 2% vaan het oppervlak, tegeneuver zoe'n 31% aon de väörkant).

=== Maria ===
Aon de 'väörkant' vaan de maon zien zoegenaomde maria te zien. Aon de achterkant gief 't doavaan mer 'n paar. De naom maria kump vaan 't Latiens ''mare'', wat zie beteikent, umtot me vreuger dach tot ze gevöld waore mèt water. Noe wete veer tot ze gevöld zien mèt [[basalt]], oet lava-struim oontstande door insleeg vaan restante vaan 't oontstoon vaan 't zonnestèlsel.

== Oontstoon ==
[[Plaetje:Big Splash V1.0.gif|thumb|left|Animatie vaan 't oonstoon vaan de Maon es gevolg vaan 't insloon vaan Theia. De animatie liet de versjèllende plaotse vaan Theia zien eeders kier 'n jaor later. Heidoor liekent 't es of de Eerd stèl steit. De animatie bekiek de Eerd vaanaof de Zuidpool]]
't Gief versjèllende theoriëe euver 't oontstoon vaan de maon, meh de mies gangbare is de theorie tot de maon oonstande is door inslaag op de Eerd vaan [[Theia]], een speculatieve planeet die ongeveer eve groet is wie [[Mars (planeet)|Mars]]. Bij de inslaag is de kern vaan Theia versmolte met de kern vaan de Eerd. De boetenste laoge vaan Theia is daobij weggeslingerd en in de ruimte terech gekómme. Dit heet dinkelek d'n oorspróng gevörmp veur de planetoïde gordel veurbij Mars. Een deil vaan de Eerd is ouch de ruimte ingeslingerd en oet dit materiaol heet ziech de Maon gevörmp. Dees theorie weurt ondersteunt door 't gegeve tot maonstein die zien mètgenómme door astronaute ongeveer dezelfde samestèlling höbbe wie de Eerdkoors.

Oonderzeuk nao 't maongesteinte heet twievel gezejd euver de inslaagtheorie: de samestèlling is perceis dezelfde wie die vaan de eerdmantel, wat mèt 'nen inslaag neet good te verklaore zouw zien.<ref>[http://www.nu.nl/wetenschap/2772231/vraagtekens-bij-inslagtheorie-ontstaan-maan.html Nu.nl - Vraagtekens bij inslagtheorie voor ontstaan maan]</ref>

== Maonmissies ==
't Ierste objek wat de maon bereikde waor de [[USSR|Sovjet]]-[[ruimdesonde|sonde]] Loena 2, die op [[14 september]] [[1959]] op de maon insloog. Loena 3 maakde op [[3 oktober]] vaan 't zelfde jaor de ierste foto's vaan de achterkant vaan de maon.  In [[1966]] maakde Luna 9 de ierste 'zachte' landing en later dat jaor kaom Loena 10 es ierste onbemande toestel in 'n baon um de maon te cirkele.

In de jaore zesteg oontwikkelde de [[Vereinegde Staote]] 'n ambitieus projek, bekind es 't [[Apollo-program]]. Op [[20 juli]] [[1969]] lande, es oonderdeil vaan de missie Apollo-11, de ierste twie lui op de maon: [[Neil Armstrong]] en [[Edwin Aldrin]].

In de recènte historie zien nui planne veur ruimdemissies oontstoon, neet allein in de VS, meh ouch in [[Europa]], [[Rusland]], [[China]], [[India]] en [[Japan]]. De Amerikane wèlle in 2020 beginne mèt 't bouwe vaan 'n basis es oonderdeil vaan de missies nao [[Mars (planeet)|Mars]].

==Referenties==
<references/>

{{zonnestèlsel}}

{{Wiktionair|maon}}

[[Categorie:Maon]]