Gewoene chimpansee

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Gewoene sjimpansee (Pan troglodytes) is 'ne hoegoontwikkelden aap oet de femilie Minsape, dee in Middel-Afrika veurkump, en dèks zoonder mie sjimpansee geneump weurt; in dees encyclopedie weurt mèt deen term evels nao alle bieste vaan 't geslach Pan verweze, dus ouch nao de bonobo. Zien leefumgeving zien oerwoude en nate savannes; door oontbossing en bejaoging is hun leefgebeed de aofgeloupe decennia sterk trökgeloupe.

Fysieke kinmèrke

De gewoene sjimpansee waog gemeinlik tösse de 40 en 70 kg; de mennekes weure zwoerder en veural langer es de vruiwkes: ze hole 160 cm tegeneuver 130 cm bij de vruiwkes. Ze zien väöl sterker es lui, en höbbe, zjus wie al aander Ape boete de mins, geliekweerdege han en veu, zoetot ze mèt veer ledemate al kinne pakke. Ze höbbe 'nen draagtied vaan 8 maond en weure mèt naoventrint tien jaor volwasse; hun levesverwachting is oongeveer 50 jaor, tien jaor minder es me eins veur gezoonde lui rekende. Allewel tot de bieste veural fruit en blajer ete zien ze neet gaans vegetarisch: ouch insekte (wie termiete) en klein gewèrvelde bieste stoon op 't menu. Soms goon ze same op jach.

De gene vaan 'ne gewoene sjimpansee koume veur e hiel groet deil euverein mèt die vaan de mins (ongeveer 96% geliek); zoeväöl tot sommege biologe gemeind höbbe tot de sjimpansee in 't zelfde geslach es de mins eingedeild mós weure ("Homo troglodytes" en "Homo paniscus" zouw me daan kriege). 't Veurnaomste versjèl is tot de mins ei paar chromosome mis wat de ander minsape wel höbbe (23 bij de mins tegeneuver 24 bij de sjimpansees dus); veur de rès zien de versjèlle erg klein. Gemiddeld versjèlt 'ne gewoene sjimpansee genetisch tien kier zoeväöl vaan 'ne mins es twie willekäörige lui oonderein.

Sociaal verhajdinge

Gewoene sjampansees zien georganiseerd in gemeinsjappe vaan inkel tientalle bieste, meh bringe väöl tied mètein door in kleiner gróppe. Ze kinne zoewel in buim es euver de groond good veurtbewege en zien op bei plaotse oongeveer eveväöl te vinde. Mennekes en vruiwkes kinne eder hun eige organisatie, meh in principe zien de diere patriarchaal (aanders es bij de bonobo's). Sjimpansees make gein langdurege relaties wie de mins dat deit.