Bekiek brón van Utrechs-Alblasserwaards

{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Dialecten in Nederland.JPG|thumb|350px|Utrechs-Alblasserwaards is nommer zes op 't keertsje.]]
't '''Utrechs-Alblasserwaards''' is 'n dialekgróp die 'n centraol positie innump in wat me traditioneel 't [[Nederlands]]etaolgebied neump. De mieste vaan die dialekte wieke neet bezunder väöl aof vaan 't Standaardnederlands; um die reie weure ze dèks bij 't [[Hollands]] ingedeild. Iewe trök waor 't versjèl evels groeter en waore Hollands en Utrechs twie versjèllende dialekte.

==Definitie en verspreiing==
't Utrechs-Alblasserwaards, wat me kort ''Utrechs'' kin neume, is neet beperk tot de [[Utrei (provincie)|provincie Utrech]] (zoewie de ganse naom al zeet) en weurt aanders ouch neet in de ganse provincie gesproke. 't Noordooste vaan de provincie ('t ''[[Eemland]]'') is zoe al neet Utrechstaoleg, meh heet 't [[Wes-Veluws]] es dialek.<ref>https://web.archive.org/web/20070312210231/http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksisch.php. <small>Dees kaart liet 't Soesters en 't Baarns boete 't Veluws, wat ze tot Utrechse dialekte zouw make. Dees dialekte draoge evels dezelfde Veluwse kinmerke es de aander taolsysteme in 't Eemland, en dees indeiling vint me ouch nörges aanders; me kin hei daan ouch oetgoon vaan 'n vergissing.</small></ref> 't Geit hei um [[Bunschoten (gemeinte)|Bunschoten-Spakenburg]], [[Baarn]], [[Soest]], [[Amersfoort]], [[Leusden]], [[Scherpenzeel]] (vaanaof 2011 in de provincie) en [[Renswoude]]. 't Zuidooste vaan de provincie (bekind es de ''[[Gelderse vallei]]'', en inderdaod doorlopend euver de grens mèt [[Gelderland]]) weurt soms ouch neet bij 't Utrechs gerekend meh bij de nogal koelek gedefinieerde gróp vaan 't [[Zuid-Gelders]] (toch voldoen dees dialekte aon väöl Utrechse kinmerke).

Wel weer deil vaan de Utrechse gróp zien de dialekte oet [['t Gooi]], wat bij de provincie [[Noord-Holland]] huurt. In 't ooste vaan 't Gooi geit de taol lankzaam euver in 't Wes-Veluws; in 't bezunder [[Huizen]] (en in minder maote [[Blaricum]] en [[Laren]]) heet al e dialek mèt forse Nedersaksische kleuring. Bij d'n Utrechsen Heuvelrögk evels is de grens väöl sjerper: Utrechs te zuidweste, Veluws te noordooste. Zuidelek vaan 't Gooi löp de wesgrens (mèt 't [[Zuid-Hollands]]) oongeveer geliek mèt de provinciegrens. In 't zuie strek 't taolgebeed ziech oet tot - inderdaod - in d'n [[Alblasserwaard]], meh aanders es de naom deit dinke, vèlt allein de taol vaan 't oostelek deil vaan dit gebeed oonder 't Utrechs. De grens löp tösse [[Sliedrecht]] en [[Hardinxveld-Giessendam]] door, 't [[Sliedrechts]] is wezelek e Hollands dialek.<ref>http://www.historie-sliedrecht.nl/Slierechs%20Dialect.pdf</ref> Wel Utrechs zien de dialekte oet de ''[[Vijfheerenlanden]]'' (de streek ten ooste vaan [[Gorinchem]]) en e paar aongrenzende plaotse in [[Gelderland]] (meh zuug de opmerking heibove euver de Zuid-Gelderse gróp).

===Oonderverdeiling===
't Utrechs liet ziech globaol verdeile in versjèllende subdialekte. Wie dat wel dèkser 't geval is, zien ouch die subdialekte neet uniform en vèlt op de aard vaan de verdeiling wel get aof te dinge.

* De noordeleke gróp: Goois (Hilversums, Larens en Huizens). Intern vrij diverse euvergaanksgróp.
* De noordwesteleke gróp: Vechters (de taol vaan de Vechstreek). De dialekte vaan 't aonpaolend veengebeed zien nog neet in kaart gebrach.
* De noordoosteleke gróp: de dialekte oet [[Zeist]] en umgeving. Hei-euver is wieneg in detail bekind: dao is nog gein studie en geinen dictionair vaan dit gebeed.
* 't Stad-Utrechs
* 't Zuid-Utrechs, in de [[Lopikerwaard]] (zuidweste) en de [[Kromme Rien]]streek (zuidooste). Dit dialek reik mèt 't Absteders zelfs tot in de stad Utrech.
* 't Oos-Alblasserwaards
* 't Vijfheerenlands, vaan [[Gorinchem]] aof ooswaarts. Ligk op e Braobants/Zuid-Gelders substraot en vertuint e sterker zuielek karakter.

===Plaots binne de Nederlandse dialekte===
De ajdste generaties Nederlandse dialectologe deilde 't Utrechs steivas in mèt 't Zuid-Hollands. Dat ligk ouch veur de haand, aongezeen zoewel de mieste Utrechse es de mieste Zuid-Hollandse dialekte wieneg vaanein en vaan 't Standaardnederlands versjèlle. Hiel wied góng [[Jac. van Ginneken]], dee 't Hollands boete 't Utrechs ouch nog 't [[Ziews]] en 't [[Wes-Vlaams]] leet umvatte, en de dialekte vaan Noord-Holland es "Fries" bestumpelde.<ref>http://www.mijnwoordenboek.nl/img/dialectenkaart.jpg</ref> In 't interbellum begóste opvattinge euver dialekte evels te verandere en kaome dao theorieë vaan de [[Braobantse expansie]] en de [[Hollandse expansie]]. Zoe vestegde ziech 't beeld vaan dialekgróppe die ziech oonderein beïnvleujde. Daodoor zouwe in 't verleie 't Utrechs en 't Zuid-Hollands nao-ein kinne zien touwgegreujd.

[[Plaetje:Kasteel van Nijenrode.jpg|thumb|Kestiel Nijenrode (neet: "Nieuwenrode") bij Breukelen (neet: "Broekelen"): twie toponieme die in oosteleke en neet in westeleke (Hollandse) riechting wieze.]]
Kort nao d'n Oorlog góng [[Jo Daan]] dao wijer op in. Zij concludeerde tot de relikdialekte (awwerwètse dialekte oet geïsoleerde plaotse, die ziech aon veranderinge oet de hoofstroum hadde oonttrokke) vaan 't Zuid-Hollands en 't Utrechs gans versjèllend waore. Zuid-Hollandse dialekte wie 't [[Katwijks]] en 't [[Oud-Beijerlands]] weze ieder op 'n historische einheid mèt 't Noord-Hollands, Utrechse dialekte wie 't [[Larens]] en 't [[Soesters]] dege mie aon de oosteleke ([[Nedersaksisch]]e) dialekte dinke. Zoe oontbraoke in 't Utrechs typisch [[Ingweoons]]e oontrundige (wie ''pet'' veur ''put''). In Zuid-Holland had me weer gein typisch oosteleke dinger wie d'n eu-klaank in ''greun'' (Hollands ''groen''), of ''nij'' ('nui', Hollands ''nieuw''). De grens tösse wel of geinen umlaut in e woord wie ''greun/groen'' maak in Utrech 'n raar buiging nao 't ooste. Dewijl in 't groetste deil vaan Noord-Braobant ''gruun'' weurt gezag (mèt umlaut dus), zeet me in 't groetste deil vaan 't Utrechs taolgebeed ''groen'', boenao de umlautgrens weer nao 't weste trèk bij Laren. Utrech vörmp zoe 'n blöts in 't umlautgebeed, en dat kin me touwsjrieve aon de expansie vaan 't Hollands. Toponieme en aander taolrelikte in Utrech zelf oondersteune dat ouch: vergeliek de straotnaome ''Neude'' (<*''Hnodi''; Hollands zouw zien "Noede") en ''Nijenoord'' (Hollands zouw zien "Nieuwenoord") allebei in Utrech-stad, en de plaots ''[[Breukelen]]'' (<''Broclede'') tegeneuver beveurbeeld ''[[Stede Broec|Lutjebroek'' en ''Grootenbroek]]'' in Noord-Holland.<ref>Scholtmeijer (2002): p. 116</ref>

Daan góng es ein vaan de wienege zoe wied um 't Utrechs-Alblasserwaards - de naom is trouwes vaan häör - neet oonder 't Hollands te plaotse. Modern indeilinge, wie die vaan C. en G. Hoppenbrouwers, meine tot 't modern Utrechs, oondaanks zien historische wortele, neet oonder indeiling in de Hollandse gróp oetkin.<ref>http://taal.phileon.nl/kaart/hoppenbrouwers.php</ref>

==Klaanklier==
===Vocaole===
====Lang vocaole en diftonge====
De Standaardnederlandse ''aa'' weurt in de Utrechse dialekte euver 't algemein gerealiseerd es ''ao'' (oetspraok, wie in 't Limbörgs, is [ɒ:]). In 't weste vaan 't taolgebied (vaan Hilversum tot in d'n Alblasserwaard) is dee klaank minder of neet gerund ([ɑ:]). Dao weurt (in tegestèlling tot 't Limbörgs) gei versjèl gemaak tösse de aajd-lang en de verlengde ''aa''. Sommege dialekte make wel nog versjèl bij de Standaardnederlandse ''aa'' die ziech veur ''r'' oet 'nen e-klaank heet oontwikkeld. Zoe'n dialekte höbbe beveurbeeld ''peerd'' en ''keers'' ('boezjie') veur Standaardnederlands ''paard'' resp. ''kaars''. Variante zien ''paerd'' (Alblasserwaard, Lopikerwaard) en ''perd'' (Kromme Rienstriek, oonder aandere [[Wijk bij Duurstede]]). In 't Stad-Utrechs is dit verawwerd en zeet me ''paord'' en ''kaors''; 't Absteders deit dao neet in mèt. In de stad Utrech vint me ouch nog altied 't toponiem ''Bemuurde Weerd'' (vergliek Hollands ''waard''). Väöl oetzunderleker nog is d'n umlaut vaan de historische ''â'' nao ''ee'' in e paar wäörd. Dit typisch oostelek versjijnsel strek ziech oet tot in 't Larens, boe me ''kees'' ('kies') kint, tegeneuver beveurbeeld Stad-Utrechs ''kaos'' en Standaardnederlands ''kaas''.<br>
&nbsp;De ''ao''-klaank vaan 't Utrechs is eint vaan de belaankriekste en mies structureel versjèlle mèt 't Zuid-Hollands (boete [[Amsterdams]]), wat miestal 'n helder ''aa'' en vaanajds ''ae'' heet. Väöl beter slut de klaank aon op de oosteleke dialekgróppe [[Nedersaksisch]], [[Kleverlands]] en [[Limbörgs]].

De Standaardnederlandse ''ee'' weurt miestal es echte monoftong of mèt mer 'ne kleine naoslaag oetgesproke ([e:] of hoegstes [e<sup>i</sup>]), in tegestèlling tot de /ei/ vaan väöl Randsteideleke dialekte. In 't Stad-Utrechs weurt de ''ee'' in sommege posities geslote tot [ɪ:<sup>ə</sup>]; in zoe e geval krijg de klaank 'ne sjwa-echtege naosleeg (in veurbeelde weurt dit gesjreve es ''eê''). 't Versjèl tösse ''ee(j)'' en ''eê'' besteit in väöl aander dialekte es reflex vaan twie soorte historische <i>ee</i>'s (zachlaank en sjerplaank); in 't Stad-Utrechs is dat evels neet 't geval. Vaan plattelandsdialekte zien nog extremer veurbeelde vaan dit versjèl veurhan ([iə]).<br>
&nbsp;In sommege gevalle huurt me 'n ''eu'', dèks in wäörd die dat in zuieleker en oosteleker dialekgróppe ouch höbbe (''veul'', ''speule'', ''žeuve'').

D'n diftong ''ei/ij'' kin op drei menere weure gerealiseerd, versjèllend per regio, wie dat evezoe 't geval is in 't Zuid-Hollands en 't [[Braobants]]. In 't zuie, oonder mier in de Lopikerwaard, huurt me daoveur dèks ''èè''. In de res vaan de provincie euverhiers ''ai'', meh in de stad is de klaank vaanajds dezelfde wie in 't Nederlands. ''Ai'' veur ''ei/ij'' vint wel ingaank bij de jonglui.<br>
&nbsp;De ''ij'' is ''ie'' gebleve in 't noordooste vaan de provincie, vaanaof Baarn en Soest en wijer 't Veluws taolgebied in. In Laren en Huizen, die nog zjus in 't ij-gebied ligke, kump de klaank soms veur op plaotse boe heer in de Standaardtaol neet steit: ''nijt'' 'neet', aanders euveral ''niet''.

De ''oe'' oet de Aajdgermaanse ''ô'' woort in vreuger iewe es ''eu'' oetgesproke (''greun'' tege Hollands ''groen''). Dat is noe nog zoe aon de rand vaan 't taolgebied, in Huizen, Blaricum en Laren. Örges aanders in 't taolgebied vint me deze klaank nog trök in e woord wie ''heuje'' 'keerse mèt geroop besjerme tege klawwende spriewe' (Schalkwijk, gemeinte [[Houten]]). Zuug [[#Plaots binne de Nederlandse dialekte|bove]] veur mie veurbeelde.

Mèt de Standaardnederlandse ''oo'' is get vergliekbaars aon de hand wie mèt de ''ee'': de klaank krijg, aanders es in väöl westeleke dialekte, geine naodrökkeleke w-echtege naoslaag en weurt in sommege posities geslote ([o:<sup>ə</sup>] in 't Stad-Utrechs, [uə] hei en dao op 't platteland). De spelling vaan dee geslote klaank is ''oô'' of ''oa''.

De ''ui'' weurt meistal oetgesproke wie in de Standaardtaol, mèt e gerund, u-echteg twiede deil ([øy]). De variant die v'r oet 't Limbörgs kinne ([øi]), trejt veural op in de mier conservatief dialekte wie 't Larens en 't Gorinchems (spelling soms, um dit dudelek te make, ''uy'' of ''euy''). Aon 't woordind heet de ''ui'' wel 'n i-echteg ind (''lui'', ''bui''; 't Standaardnederlands heet hei dèkser ouch de gerunde oetspraok), zoe good wie tösse twie vocaole in (''luie'', ''buie''; hei priffereert ouch de standaardtaol 'nen i-klaank).<br>
&nbsp;In 't noordooste vaan de provincie Utrech is de oetspraok ''uu'' gebleve. 't Huizens heet 't kinmerk neet, wat veur dit dialek 't versjèl tösse Utrechs aon d'n eine kant en Wes-Veluws vaan d'n aandere kant maak.

====Korte vocaole====
De korte ''a'' weurt mie nao veure oetgesproke es in 't Standaardnederlands, e versjijnsel wat 't Utrechs gemein heet mèt oonder mier 't [[Venrods]]. Veur sommege consonante weurt ze gerek. De spelling is daan dèks ''â''.

De ''e'' kleurt veural in 't Stad-Utrechs riechting 'n ''a'' (e versjijnsel wat ouch in oonder mier 't Limbörgs en [[Ziews]] bekind is). Vaanaajds heet 't Utrechs in väöl wäörd mèt 'n historische ''e'' 'n ''o'' (hei-in deit 't mèt mèt 't Zuid-Hollands): ''vors'' 'veers', ''Korsemes'' 'Keersmes'. Veur 'ne nasaol verandert ze in sommege dialekte in 'n ''i'': ''mins''. De historische mutaties in ''o'' en ''i'' moot me in de stad Utrech neet (mie) zeuke.

De sjwa, dee aanders in 't Utrechs hiel väöl veurkump (zuug de twie paragrafe hei-oonder), weurt ingekleurd tot 'n ''ie'', neet allein in verkleinwäörd (zuug [[#Grammair|oonder]]), meh ouch in Franse wäörd die op ''-ge'' oetgoon: ''horloažie'', ''geraožie'' 'garaasj'.

De ''o'' weurt get minder gerund oetgesproke, zoetot ze get op 'n ''a'' liekent. In väöl gevalle trejt spontaan palatalisatie (umlautversjijnsel zoonder oonderligkende klaank- of grammairregel) op tot ''u'': ''šchup'' 'sjöp', ''uppermân'' 'öppermaan'. Dees twie veurbeelde vint me in de stadstaol nog wel trök. Ouch 't tegedeil kump veur: ''plokke'' veur 'plökke' (opgegeve veur Abstede). ''Foksiao'' veur ''fuchsia'' (Stad-Utrechs) maag me evels es 'n [[hypercorrectie]] zien.

====Svarabakti====
In bekans alle 'Nederlandse' dialekte, ouch in de Limbörgse, en in de Standaardnederlandse spreektaol, besteit de neiging um tösse twie consonante die op versjèllende plaotse in de moond gearticuleerd weure 'ne vocaol te zètte. In 't Utrechs is deze svarabaktivocaol ('ne sjwa, wie dat in de mieste dialekte 't geval is) evels prominenter aonwezeg es in sommege aander dialekte, zoetot e woord wie ''fillem'' 'film' dudelek oet twie syllabe besteit. De svarabaktivocaol kump daobij op plaotse boe aander dialekte häöm soms neet höbbe: ''Uterech'' 'Utrech', ''allekoof'' 'bèdstei'. De svarabaktivocaol weurt, in tegestèlling tot in sommege aander dialekte, es regel oetgesjreve.

====Reductie====
Veur vocaolreductie gelt oongeveer 'tzelfde es veur svarabakti: ouch dat kump bekans euveral wel veur, meh in 't Utrechs, zeker in 't Stad-Utrechs, is 't soms boetegewoen prominent aonwezeg. 't Mies in 't geding neet-betoende vocaole in lienwäörd (''benaon'', ''grenaot'', ''evegelis'').

Reductie vaan vocaole blijf neet beperk tot oonbeklemtoende vocaole. Es wäörd verboge of verveug weure kin de oersprunkeleke lange vocaol soms kort weure: ''plaos'' 'plaots', meh ''plossie'' 'pläötske'; ''begrijpe'', meh ''begreppie'' 'begripste'.

====Syncoop====
De reductie vaan 'ne klinker weurt in 't Stad-Utrechs soms nog wijer geveurd: es 't woord mèt 'ne vocaol begint of relatief laank is, verdwijnt de vocaol en daomèt de gans syllaab gewoen. Veurbeelde ''Lympische Spele'', ''lektrisch lich'', ''biešcoap'', ''missinaoris''.

De riekwijdte vaan de syncoop strek ziech bij 't lidwoord oet tot euver de woordgrens: es 't lidwoord <i>'t</i> is en 't volgend woord mèt 'ne vocaol begint, weurt dat lidwoord es ein inkel ''t'' deil vaan 't volgend woord. Veurbeeld: ''tAkkedemisch'' <nowiki>'</nowiki>'t Academisch Hospitaol in Utrech', ''tâbbetwaor'' <nowiki>'</nowiki>'t abbatoir'.

===Consonante===
====Intervocalische d====
Zoe good wie alle Nederlandse dialekte höbbe de intervocalische ''d'' tot haafklinker gemaak. De Utrechse dialekte zien dao-op gein oetzundering: ''Ouwegrâch'', ''Absteje''.

====Elisie slot-n====
Wie in väöl zuieleke en westeleke dialekte weurt de ''-n'' aon 't woordind nao de sjwa neet oetgesproke. Binne wat kin gelle es 't Utrechs taolgebeed vörmp allein 't [[Huizens]] dao 'n oetzundering op. Dit dialek deit dao-in es westelekste plaots mèt mèt 't Wes-Veluws. 't Otoniem vaan dit dörp is daan ouch gewoen ''Huize'''n''''', tegeneuver ''Laore'' (zoonder ''-n'').

====Oetspraok g====
In e groet deil vaan 't Utrechs taolgebied - oongeveer tot en mèt de stad Utrech - kint me de 'haafweike g': de g die stumhöbbend en mie nao väöre weurt oetgesproke; weiker es de (Noord-)Hollandse ''g'', meh helder es de Braobantse of Limbörgse ''g''.

====T-deletie====
Ouch e bekind dialekversjijnsel is de [[t-deletie]], 't ewegvalle vaan de t aon e woordind. Me huurt dit in de Krommerijnstreek en in de stad Utrech; in 't weste vaan de provincie en in 't Gooi kump 't neet veur. In 't Stad-Utrechs en versjèllende lendeleke dialekte t-deletie trejt op oonder dezelfde condities es in 't Mestreechs en väöl aander Limbörgse dialekte: de t vèlt eweg nao alle echte consonante, meh neet nao haafvocaole en liquidae (''l'', ''n'', ''r''). Nao ''m'' en ''ng'' weurt de lètter [[sandhi|progressief geassimileerd]] tot resp. ''p'' en ''k''. Gans in 't zuie aon de [[Lek]]kant, pak-eweg in de dörper [[Vreeswijk]] (gemeinte [[Nieuwegein]]), [[Tull en 't Waal]], [[Schalkwijk]] (allebei gemeinte [[Houten]]) en 't stedsje [[Wijk bij Duurstede]], is de t-deletie nog extremer: dao weurt de ''-t'' ouch in werkwoordsvörm weggelaote boe ze fonotactisch wel zouw kinne stoon (''de knech speul'' tegeneuver Stad-Utrechs ''de knech speult'').<ref>FAND IV, 21 en 33; geciteerd in Van der Sijs (2011): pp. 162-3</ref>

T-deletie is, wie bekind, neet specifiek Utrechs: 't kump geïsoleerd veur in Holland (D'n Haag, Leiden), treujt zuidoostelek vaan Utrech väölvöldeg op in 't Reveregebeed, in e groet deil vaan 't [[Nedersaksisch]] taolgebeed en in de bei Limbörge, mèt naome in de wij umgeving vaan Venlo en in 't zuie.

====Oetspraok vaan de r====
't Hilversums dialek deit aon reductie vaan de ''r'', die veur consonante en aon 't ind vaan 'n zin neet gerold weurt ([ɹ]). Deze klaank, dee door de landeleke media gemeingood is gewore, steit algemein bekind es de ''Gooise r''. Toch kump dees realisatie ouch op aander plaotse in 't Nederlands taolgebied veur. In 't Utrechs is ze wijer neet zoe wiedverspreid. In sommege gevalle kin de ''r'' veur 'ne consonant gans verdwijne. Dit kump in de res vaan 't Utrechs taolgebied weer wel veur: ''âchtebuut'', ''Aomesfoat'', ''Jaobeus'' (veurbeelde oet 't Stad-Utrechs, meh representatief veur e groet deil vaan 't taolgebied). Veur Gorinchem weurt 'n in de keel gevörmde ('Franse') r opgegeve ([ʀ]), die me väöl huurt in Nederlandse [[stadsdialek]]te.<ref>http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/gorinchem.html</ref>

====Sisklaanke====
In sommege Utrechse dialekte, in eder geval 't Stad-Utrechs, weure de sisklaanke ''s'' en ''z'' breier (postalveolair) oetgesproke ([ʃ] resp. [ʒ]) es ze veuraofgegaange of gevolg weure door veurklinkers. De spelling is daan dèks ''š'' resp. ''ž'': ''Šineeš'', ''žeuve'', ''žiekehuiš''. De combinatie ''sch-'' weurt es [ʃx] gerealiseerd en in veurbeelde es ''šch'' of ''sjch'' gesjreve: ''šchaop'' 'sjaop'. Me meint tot dit e restant is vaan 'n in oonbruuk geraakde realisatie ''sj-'', wie noe nog soms in 't [[Wes-Veluws]] (en väöl Limbörgse dialekte). ''Sjiete'' veur 'sjete' is nog in 1911 in Utrech opgeteikend; dit is obbenuits e teike vaan 't oosteleker karakter wat 't dialek oets moot höbbe gehad.

==Grammair==
't Utrechs is, allewel neet zoe sterk es 't eigelek Hollands, Ingweoons vaan karakter, wat tot uting kump in wèrkwoordsvörm wie ''doch'' en ''broch'' en in de reflexieve ''m'n eige'', ''je eige'', ''z'n eige'' etc. Ouch de mies stereotiepe dialekkinmerke vaan 't Hollands, wie ''kenne'' veur Standaardnederlands ''kunnen'', ''hij heb'' en (sinds inkel tientalle jaore) ''hun'' es oonderwerp, zien in Utrech euvervleujeteg aonwezeg.

Twie woordgeslachte is de norm. E rudimint vaan versjèl tösse mannelek en vrouwelek vint me in 't zuie nog. Väöl wäörd zien oonzijeg die dat in de standaardtaol neet zien: <i>'t febriek, 't šchoal, 't Sterrewijk</i>. E relik vaan d'n datief vint me (wie in 't Zuid-Hollands, meh daan minder sterk) in de oetdrökkinge ''in de midde'' en ''door de midde''. Vreem genog is ouch 't tegeneuvergestèlde opgeteikend (e geslachtelek woord wat in 'n vaste verbinding <i>'t</i> es lidwoord krijg): ''van 't week, van 't zomer''.

't Miervoud vaan Utrechse wäörd geit soms op ''-s'' oet boe dat in 't Standaardnederlands oongebrukelek of oonmeugelek is. Dit gebäört veural bij vreem wäörd mèt de klemtoen op de lèste syllaab: ''kloniaols'', ''gitaors'', ''belons'' (''ballons'' in de standaardtaol neve ''ballonnen'' evels wel meugelek), meh ouch in beveurbeeld ''ambtenaors'', ''knechs'' en ''neefs'' (ierste twie ouch in de standaardtaol goodgekäörd). Stapelmiervoud kump veur in wäörd op ''-heid'': ''moeilijkhedes''.

In de mieste Utrechse dialekte indege alle verkleinwäörd op ''-ie'', dit in tegestèlling tot de mieste Hollandse dialekte, die sommege nog op ''-tje'' make (de dialekte vaan zuidelek Zuid-Holland doen weer wel mèt 't Utrechs mèt). De regels veur 't Stad-Utrechs zien de volgende: Nao ''f'', ''g/ch'', ''k'' en ''p'' is de suffix sumpel-eweg ''-ie'' (''plekkie'', ''nichie'' 'niesjeke', ''hempie'' 'hummeke'), nao 'n ''s'' indeg zoe e woord op ''sjie'' (''bosjie'', ''doasjie'' 'duuske'), nao lang vocaole ''-chie'' (''keféchie'' 'keffeeke', ''uichie'' 'unneke'), nao liquidae veuraofgegaange door 'ne korte vocaol ''-echie'' (''brillechie'', ''sterrechie''; meh neve ''dingechie'' ouch ''dinkie''), nao 'n ''d'' of ''t'' ''-sjie'' (''stadsjie'', ''kaortsjie''), nao lang vocaole en nao ''l'', ''n'' en ''r'' veuraofgegaange door 'ne lange vocaol ''-tsjie'' (''slaotsjie'', ''vloeitsjie'', ''šchoaltsjie'') en nao ''m'' veuraofgegaange door 'ne lange vocaol ''-pie'' (''boampie''). Zuieleke dialekte wie 't Gorinchems doen dat gans anders: zij vörme hun verkleinwäörd op z'n Wes-Braobants (op ''-(s)ke'', of in 'n inkel geval op ''-tje'').

In 't zuie vaan Utrech (zuug ouch bove) weurt de ''-t'' weggelaote in werkwoordsvörm. Gevolg is tot, boete ''zain'' (''ik bin, jai bin, hai is''), werkwäörd neet mie nao persoen meh allein nao getal weurt verveug (''speule - ik, jai hai speul, wai, jullie, hunnie speule''). ''Hebbe'' heet in die dialekte ''ik, jai, hai het'' of ''hè''.

Bij adjectieve vaan ein syllaab kump soms d'n dóbbele vergroetende trap veur: ''ergerder'', ''dieperder'', ''beterder''.

't Persoenlek pronoom ''je'' weurt tot ''ie'' geassimileerd es de veurgaonde lètter dat vereis: ''wa žeggie''. Dit is ouch algemein in väöl Zuid-Hollandse dialekte.

't Voltoejd deilwoord begint in 't ooste vaan 't Gooi mèt ''e-'': ''edaon'' 'gedoon'. Dees dialekte kleure heidoor Nedersaksisch.

==Sprekers==
't Aontal sprekers vaan de Utrechse dialekte is neet bekind. Vaan de relikdialekte, die zoeväöl mier vaan 't Nederlands versjèlle, is bekind tot ze bedreig zien. Dat heet zeker ouch es oerzaak de hoeg immigratie in vreuger beslote dörper wie Laren en Soest. Ouch sommege minder bezunder dialekte stoon um dees rei oonder drök, wie de dialekte vaan elitedörper wie [[Bussum]], tot stad gewore dörper wie [[Hilversum]] en veurstei vaan Utrech wie [[IJsselstein]], [[Nieuwegein|Jutphaas en Vreeswijk]], [[Houten]] en [[Zeist]]. In plaotse wie [[De Bilt]] huurt me wel väöl Utrechs praote, meh dat is daan dèks 't Stad-Utrechs en neet 't aajd plaotselek dialek. Ouch in Utrech zelf is 't dialekgebruuk beperk tot ein specifieke bevolkingsklas: de autochtoon oonderklas. 't Dialek is in de stad Utrech daan ouch 't mies presint in de volkswieke Abstede en Sterrenwijk, boe wel väöl lui mèt lieg inkoumes meh wieneg allochtone woene.

===Sociolinguïstiek===
De sociaol gekleurdheid vaan 't dialek hingk same mèt de weerde die me aon 't dialek touwkint. In Utrech gief 't gein striektaolbeweginge die pleite veur 't gebruuk vaan 't dialek, en literatuur drin oontbrik. Dat kin me wel touwsjrieve aon de klein aofstand tösse 't Utrechs en de standaardtaol, meh de waardering veur 't Utrechs liek nog lieger es die veur aander dialekte oet de Randstad ([[Amsterdams]], [[Rotterdams]], [[Haags]] etc.). 't Spreke vaan 't Utrechs is 'n oonmiskinbaar teike vaan lieg opleidingsniveau en sprekers loupe e zwoer risico um veur dom te weure aongezeen. In de dörper in de provincie is 't neet väöl aanders: ouch dao zal me 't dialek allein door de volksklas hure spreke.<ref>Scholtmeijer (2002): pp. 116-7</ref>

Dao besteit 'n anekdoot euver veldwerk vaan Jo Daan in de stad Utrech. Wie ze d'n directeur vaan e bejaordehoes vroog of ze oonder de bewoeners moch zeuke nao othentiek Utrechs taolgood, reageerde de maan wie bezete, beleideg wie 'r waor tot Daan gedach had tot zien bewoeners dit plat Utrechs zouwe spreke.<ref>Scholtmeijer (2002): p. 120</ref>

De negatief sociaol connotaties vaan 't dialek zien neet vaan gister. Al in zie ''Dialecticon'' 1874 maakde Johan Winkler veur Utrech twie vertaolinge vaan de parabel vaan de Verlore Zoon: ein in gewoen Utrechs en ein in de "platste spraok vaan de liegste volksklas".<ref>http://www.dbnl.nl/tekst/wink007alge01_01/wink007alge01_01_0099.htm</ref> Bij aander plaotse oontbraoke zoe'n apaarte versies.

==Cultivatie==
[[Plaetje:Nooitgedog.jpg|thumb|"Nooitgedog", hoes in Odijk (gemeinte [[Bunnik]]). Dialekopsjrifte wie dit zien in Utrech nogal liegfrequint.]]
Wie bove aongegeve heet de lieg waardering veur de striektaol 't bestoon vaan 'n eige literatuur verhinderd. Dao zien evels wel klein oetzunderinge op. In de negentiende iew kaom journalis I. van Rennes mèt stökskes gesjreve Stad-Utrechs. Ziene collega A.J. Bleijenberg deeg häöm dat in de twintegste iew nao; zien stökskes woorte in e plaotselek gezètsje gepubliceerd.<ref>Martens van Vliet (<sup>5</sup>2008):pp. 31-2</ref> De taol vaan de Lopikerwaard weurt te pas gebrach in de dialoge vaan de striekromans vaan [[Herman de Man]].<ref>Scholtmeijer (2002): pp.117-8</ref> In [[2015]] versjeen 'n vertaoling vaan 't kinderbook ''[[Nijntje]] op de fiets'', gedoon door [[Herman van Veen]].<ref>[https://web.archive.org/web/20151002160717/http://www.bornmeer.nl/winkel/nijntje-op-de-fiets-ut-utregs/ Oetgeverij Bornmeer - Nijntje op de fiets in ut Utregs]</ref> Nijntje, bedach door Utrechter [[Dick Bruna]], is e cultureel icoon vaan de stad.

Bekinder is 't Utrechs oet 't theater. De stad Utrech heet väöl cabaretiers voorgebrach, die allemaol wel ins - soms frequint - de stadstaol gebruke veur volkse types die ze speule. [[Herman Berkien]], [[Hennie Oliemuller]] en [[Tineke Schouten]] stoonte of stoon daorum bekind, [[Rijk de Gooyer]] en [[Herman van Veen]] höbbe 't ouch te pas gebrach. Stök veur stök waore of zien zij wel Utrechtenere meh gein dialeksprekers. De taol die zij gebruke is dèks gekarikatureerd en neet altied eve zuver. 't Utrechs is eine kier succesvol in de popmuziek gebruuk, door de band Pleps,<ref>http://www.popinstituut.nl/encyclopedie/biografie/pleps.14085.html</ref> wat in 1982 'ne kleinen hit haolde mèt <i>'k Wist niet dat je kwaad werd</i>.<ref>J. van Slooten (red.), ''Top 40 hitdossier 1965-2005''. Haarlem, 2005: p. 255</ref> Ouch bij Pleps weurt de Utrechse volkstaol veur 't humoristisch effek gebruuk.

Betrouwbaarder is de regiosoap ''Nachtegaal'' ("Nâchtegaol") ''en Zn.'', die in 2007-8 door de regionaolen umroop RTV Utrecht woort gebrach en e jaor later op de nationaal tv kaom. Deze soap woort gemaak nao 't veurbeeld vaan o.m. 't Twents ''Van jonge leu en oale groond'' en 't Limbörgs ''[[De Hemelpaort]]''. Ouch dees serie späölt in 't volks milieu vaan de stad Utrech.

==Oonderzeuk==
De Utrechse dialekte zien relatief koelek oonderzoch. Veural vreuger meinde me tot dees dialekte, same mèt de mieste Zuid-Hollandse dialekte, de meujte vaan 't oonderzeuke neet weerd waore umtot ze zoe kort bij de standaardtaol stoonte. Johan Winkler (1874) nump wat de provincie Utrech westelek vaan d'n Heuvelrögk betröf allein de stad Utrech op (wie [[#Sociolinguïstiek|bove]] gezag: in twie versies). Ouch Van Ginneken oonderzöch 't mer vlöchteg. In de ''Bibliografie der Dialecten van Nederland 1800-1950'' nump de provincie mer twie'nhaaf pazjes in, tege beveurbeeld 78 veur Groninge en 57 veur Limbörg.<ref>Scholtmeijer (2002): p. 17</ref> Jo Daan, die ziech es ein vaan de ierste deepgoond mèt 't Zuid-Hollands bezegheel, deeg 't Utrechs veur 't iers get mier rech door 't in de zjuste taolkundege conteks te zètte, same mèt P.J. Meertens, dee in 1950 'n monografie euver 't Utrechs publiceerde. In 1964 woort de kinnes oetgedeep door T. van Veen, dee same mèt Harrie Scholtmeijer in de late twintegste iew de belaankriekste deskundege vaan de Utrechse taol zouw weure. Vaanaof 1989 versjene hei en dao dictionaire, soms vaan 'nen inkele plaots, soms vaan 'n ganse regio. 't Gooi, Zeist, westelek Utrech en de westeleke Betuwe mote 't nog ummertouw zoonder dictionaire doen.

==Literatuur==
''Publicaties euver de taol vaan Noordoos-Utrech zien neet opgenome.''

* P.M. Heijmink Liesert, ''<nowiki>'</nowiki>n Haonderik vol ruggemeters. Schalkwijks dialect.'' Houten, 2000
* B.J. Martens van Vliet m.m.v. H. Scholtmeijer, ''De vollekstaol van de stad Uterech. Spraakkunst en lijst met woorden, uitdrukkingen en zinsneden.'' Utrech, 1996, <sup>5</sup>2008
* P.J. Meertens, "De taal van Utrecht" in J. Romein (red.), ''Hart van Nederland'', Utrech, 1950
* H. Meijdam, ''Aspers woordenboek''. Asperen, 2000
* H. Scholtmeijer, "Stad-Utrechts. Honderd jaar vollekstaol in het hartsie van het lând" in J. Kruijsen, N. van der Sijs (redd.), ''Honderd jaar stadstaal''. Amsterdam/Antwerpe, 1999
* H. Scholtmeijer, ''Taal in stad en land: Utrechts, Veluws en Flevolands''. D'n Haag, 2002: pp. 103-122
* H. Scholtmeijer, ''Zuidutrechts woordenboek: dialecten en volksleven in de Kromme-Rijnstreek en Lopikerwaard.'' Utrech, 1993
* T. van Veen, ''Utrecht tussen oost en west. Studies over het dialect van de provincie Utrecht.'' Utrech, 1964
* T. van Veen, B. van den Berg, ''Utrechts. Bijdragen en Mededelingen der Dialectencommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen XXXI.'' Amsterdam, 1966
* T. van Veen m.m.v. H. J. van Es, ''Taal en leven in de Utrechtse Vechtstreek.'' Zutphen, 1989

==Referenties==
<references/>

==Extern links==
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/gorinchem.html De parabel vaan de verlore zoon in 't Gorinchems]
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/huizen.html ...in 't Huizens]
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/laren.html ...in 't Larens]
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/leerdam.html ...in 't Leerdams]
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/utrecht.html ...in 't Stad-Utrechs]
* [http://www.meertens.knaw.nl/books/winkler/veenendaal.html ...in 't Veenendaals]

{{Nederlands}}

[[Categorie:Nederlands]]
[[Categorie:Tale in Gelderlandj]]
[[Categorie:Tale in Noord-Hollandj]]
[[Categorie:Tale in Utrech]]
[[Categorie:Tale in Zuud-Hollandj]]