Bekiek brón van Stadhoes (Mestreech)

{{dialek|Mestreechs}}
[[Plaetje:Stadhuis Maastricht.JPG|thumb|'t Stadhoes vaan Mestreech]]
't '''Stadhoes vaan Mestreech''' is e gebouw op de [[Merret (Mestreech)|Merret]] in [[Mestreech]]. 't Stadsbestuur heet 't sinds de oplievering vaan 't gebouw in gebruuk.

==Historie==
Ietot 't stadhoes woort gebouwd, zaot 't stadsbestuur in twie hoezer aon de Sint-Jorisstraot (allewijl de [[Groete Staat]]): ''De Lanscroon'' en ''De Liebaerd''. De rechspraok gebäörde in 't [[Dinghoes (Mestreech)|Dinghoes]] aon de [[Kleine Staat]], wat wel veur de stad waor gebouwd. Toch waore allebei oonderhaand te klein gewore. Al in de late zèstienden iew had me planne veur e nui raodhoes, meh door d'n [[Tachtegjaoregen Oorlog]] kóste die neet weure gerealiseerd.

't Nui Nederlands stadbestuur (sinds 1632 woort 't Braobants deil vaan de [[Mestreechse Twiehieregheid]] woergenome door de [[Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen]]) leet in 1655 d'n [[Holland]]sen arsjitek [[Pieter Post]] oet [[D'n Haag]] koume veur e nui stadhoes te oontwerpe. Heer leet de aw [[Lakehal (Mestreech)|Lakehal]], 't [[Belfort (torie, Mestreech)|Belfort]] en e stök vaan de aw walmör mèt de [[Leugepoort]] en de [[Gevaangenepoort]] slope. Stein vaan de Gevaangenepoort woorte later bij de bouw vaan 't Stadhoes gebruuk. Zoe waor e nui plein oontstande, de Merret. Midde op dit plein kaom 't nui stadhoes. Wie al 't werk vaan Post vèlt 't Stadshoes oonder 't [[Hollands classicisme]], 'ne bouwstijl dee wie de naom al suggereert veural in Wes-Nederland veurkump. Veur Limbörg is dit 'n oetzunderlek veurbeeld.

Mèt de bouw woort in 1659 begós wie de twie Mestreechse [[sjout|hoegsjoute]] Groulart en De la Montaigne [[ierstesteinlègking|de symbolischen ierste stein lagte]]. In 1664 kós de raod 't Stadhoes in gebruuk numme. 't Gebouw waor door geldgebrek nog neet gans veerdeg; d'n torie woort pas in 1684 door d'n Aokese bouwmeister [[Adam Wynandts]] gerealiseerd.

Mèt 't interieur woort nog laanger gewach. De ierste jaore waor 't hendeg sober, meh in d'n achtienden iew woorte oetbundege [[stuc]]werke, wandkleide en meubele aongebrach. 't Interieur raakde zwoer versjendeleerd bij 't ierste Frans belag vaan Mestreech in 1793; in de loup vaan de negentienden iew woort dat herstèld.

Tot deep in de negentienden iew hoesvesde 't Stadshoes neve de raod (die tot aon de koms vaan de Franse, die apaarte tribbenaole inveurde, ouch rechspraok) ouch de complete amteleke organisatie. Ouch woort in de Fransen tied de twiedeiling in e Braobants/Staots en e Luiks deil euverbojeg. Heidoor veraanderde alle kamers en zaole vaan functie, boete de börgemeisterskamer. Pas in 1961 verhoesde de amteleke organisatie gooddeils nao 't nui [[Stadsketoer (Mestreech)|Stadsketoer]], wat in 2000 weer woort aofgebroke. De raod bleef wel in 't Stadhoes vergadere, tot in 2007 [[Mosae Forum]] gans mèt raodszaol veerdeg kaom. Allein börgemeister en wèthawwers hawwe nog ketoer in 't Stadhoes. Tösse 201 en 2017 woort 't gebouw gerinnoveerd.

== Exterieur ==
[[Plaetje:Maastricht_Rathaus_Turm_(cropped).jpg|thumb|Boveste toriedeil.]]
't Gebouw is 100 bij 100 Rijnlandse [[voot (maot)|voot]] (31,4 bij 31,4 meter) groet en mèt 75 voot tot aon de nok en 150 voot tot en mèt de toriespits.

't Gebouw is, inclusief kelder en zolder, vief verdepinge hoeg. De gevele zien bedèk mèt [[Naamse stein]]. Wie 't classicisme dat vereis zien de gevele symmetrisch ingedeild mèt rechheukege vlaker, gemarkeerd door [[pilaster]]s en [[kroenlies]]te. De pilasters zien op d'n ierste etaasj [[Dorische bouworde|Dorisch]], op d'n twiede [[Ionische bouworde|Ionisch]] en op d'n daarde [[Korinthische bouworde|Korinthisch]]. Alle veer de gevele zien gekroend door e [[fronton]] mèt beeldhouwwerk. Aon de wesgevel zuut me 'n [[steidemaog]] geflankeerd door [[Mars (god)|Mars]] (d'n oorlogsgod, veur Mestreech es vèstingstad vaan oongewoen belaank) en [[Minerva]], mèt de kop vaan [[Medusa]] en 'n uil. Aoon de weskant vint me ouch 'n dobbel trap die nao de bel étage veurt. Dezen ingaank is gedèk mèt e portiek mèt dao bovenop weer 'n [[balustraad]] veur de volgende verdeping. 't Portiek is drei [[travee]]ë breid, de ganse middepartij vijf. De aander drei gevele höbbe 'n rillatief besjeie middepartij vaan drei traveeë; d'n oosgevel (d'n achterkant) is nog 't riekste.

D'n torie besteit oet 'ne veerkentege, zwoeren oonderbouw vaan [[brik]]ke, de bovebouw is achkenteg en besteit oet veer touwloupende etages. De ierste besteit oet ach baoge, d'n twiede dreug veer wiezerplate, de daarde is 'n balustraad mèt op ederen hook veerkentege [[steunbeer|steunbere]], de bovenste is 'n ope [[lanterie (arsjitectuur)|lanterie]] gedèk door 'ne koepel. In de lanterie hingk e [[kerriljong]], gegote door de toen wereldbekinde Amsterdamse breurs [[Pieter en François Hemony]]. De klokke waore, wie de inscripties verraoje, oersprunkelek veur 'ne kèrktorie gegote (en bij vergissing neet gelieverd). Umtot d'n torie pas in 1684 veerdeg kaom, hónge de klokke tot deen tied in 'nen houte noedtorie. 't Kerriljong is in 1962 groondeg gerestaureerd door de firma [[Eijsbouts]], dee 26 nui klokke goot en 't pianoklaveer oet begin twintegsten iew weghaolde. In 1997 veugde de firma [[Petit & Fritsen]] nog ins zès klokke touw, zoetot 't totaol op 49 kump (in totaol zien dus nog 17 Hemony-klokke euver). 't Kerriljong weurt otomatisch bespäöld op 't gans en haaf oor; op zaoterdagmiddag späölt de stadskerriljonis drop (anno 2020 is dat [[Frank Steijns]]).

'n Bekaans exakte kopie vaan d'n torie vint me op de [[Laura vaan Troitse-Sergieva]], e kloester bij [[Moskou]].

== Interieur ==
[[Plaetje:Maastricht,_Townhall,_Groundplan_main_floor.jpg|thumb|Plan veur de ''bel étage'' vaan de hand vaan Post.]]
Post leet ziech veur 't interieur leie door klassieke proportiewètte. Heer woort daobij geholpe door de Twiehieregheid: die vereisde tot 't gebouw in e Luiks en e Braobants/Staots deil woort gesplits. 't Luiks bestuur zaot aon de noordkant, 't Braobants bestuur aon de zuidkant vaan 't gebouw. In allebei de hèlfte zaote sjout en sjepene veuraon (dus bij de wesgevel); börgemeister en raod zaote achterein (bij d'n oosgevel). In 't midde gief 't 'n groete hal, 't 'Plein' geneump.

't Plein umspant twie verdepinge. De bojem ligk op de bel étage, dus op 't niveau boe me 't gebouw door d'n hoofingaank binnekump. De verdeping daobove heet 'n galerij die euver 't Plein oetzuut. 't Plein is gedek door e kruusgewelf, 'n haaf tongewelf en 'ne koepel, dee op veer pilere rös. 't Gewelf is tösse 1667 en 1671 besjèlderd door [[Theodoor van der Schuer]] oet [[D'n Haag]] mèt allegorieë vaan de vrei, de geriechtegheid en de euverwinning vaan de däög op de oondäög. In de koepel hingk e klökske wat vreuger woort gelojd veur merrettije en raodvergaoderinge aon te kundege.

Mèt 'n groet opgezatte trap geit me nao de galerij. Op de galerij vint me glaas-in-loedvinstere mèt de beelder vaan groete Mestreechtenere. De broonze balusters um de galerij zien gesjoonke door raodsleie en tuine hun naome en femiliewaopes.

De Raodszaol heet zien functie sinds 1884; in vreuger tije waor 'r in gebruuk es bibliotheek. Ouch deze zaol waor vreuger in twie deile verdeild; me heet dat bij de restauratie herstèld. De mör zien behaange mèt portrètte vaan ex-börgemeisters vaan Mestreech. Tot 2018 hóng hei e [[sjouwsjtök]] vaan [[Jan van Brussel]] wat 't [[Lèste Oerdeil (Van Brussel)|Lèste Oerdeil]] veurstèlde. 't Hóng al in 't Dinghoes wie 't stadsbestuur dao zaot; allewijl weurt 't getuind in 't [[Bonnefantemuseum]].

De börgemeisterskamer (rechs achterin) woort pas in d'n achtienden iew gedikkoreerd, wat me good aon de inriechting kin zien. Wel zien de mör nog mèt [[goudleer]] bekleid, wat toen sterk oet de mode waor, meh dit leer is besjèlderd mèt [[chinoiserie]]ë. De sjèlderije zien (her)kopieë vaan diverse othentieke Chinese en Japanse veurstèllinge. 't Stucplefóng is besjèlderd door de Zwitser [[Tomaso Vasalli]]. 't Stucwerk op de mör besteit oet [[rocaille]]-ornaminte. De sjouw is vaan eine Joannes Bossier; daobove hingk e sjèlderij vaan de Luikeneer [[Edmond Plumier]] wat 't twiehiereg bestuur oetbeeld. 't Meubilair is deils rococo (Lowie XV-stijl), deils classicistisch (Lowie XVI-stijl).

De Luikse sjepekamer, die nog ummertouw es wèthawwerskamer deensdeit, had oersprunkelek ouch oetbundeg stucwerk vaan Vasalli, meh dit góng bij 't Belag vaan 1793 gooddeils verlore. 'tzelfde gelt veur 't mantelstök vaan Plumier wat 't ouch hei gaof. Allein bove d'n ingaank zuut me nog 'n oersprunkelek medaillon. 't Mantelstök is later vervaange door e sjèlderij vaan Van der Schuer wat ieder in de Raodszaol hóng. De Braobantse sjepekamer, allewijl de kemissiekamer, heet 't Belag wel doorstande. Op 't stucwerk is 't [[Salomonsoerdeil]] te zien. 't Mantelstök is ouch weer vaan Plumier en tuint de kuise [[Susanna]]. Dees veurstèllinge zien neet veur niks gekoze: ze verwieze allebei nao de rechspraok. Aon ein vaan de mör hingk e zèstienden-iews tapiet wat de rencontre vaan [[Jacob]] mèt de herders vaan [[Laban]] tuint.

De prinsekamer (links, achter de Luikse sjepekamer) waor veur de ''deciseurs'', de aofgezante vaan 't Prinsbisdom Luik en de Rippubliek vaan de Nederlen, die touwziech hele op 't stadsbestuur. Ouch woorte hei boetelandse gaste oontvaange, wie in 1717 [[Peter de Groete]] vaan Rusland. Ouch hei gief 't 'n allegorisch mantelstök, noe weer vaan Van der Schuer, wat de dobbel rechspraok tuint, zoewie de Rechveerdegheid die de Nijd vertrampeneert. Aon de mör hingk 'n serie moertapiete die scènes oet 't leve vaan Mozes oetbeelde. Die zien in 1737 bij de Brusselse tapietknuiper Franciscus van der Borght bestèld, die ze nao oontwerp vaan sjèlder [[Jan van Orley]] maakde.

Ouch in de secretairekamer (rechs, achter de Braobantse sjepekamer; veurheer ouch wel ''audiëntiekamer''), gief 't moertapiete, meh die zien get sumpelder en tuine [[verduur|verdure]] (zuierse hoof-veurstèllinge). Oersprunkelek hónge die in de prinsekamer; nao de koms vaan de Mozes-tapiete zien ze verplaots. Ouch dees kamer heet stucwerk vaan Vaselli.

In de collegekamer vint me obbenuits verdure, die get joonger zien: ze zien in 1736 bij François Guillaume van Verren in [[Oudenaarde]] bestèld. 'n Bezunderheid is tot ei tapiet is gebaseerd op 't sjèlderij ''Pan en Syrinx'' vaan [[Pieter Paul Rubens]]. De kamer had vreuger 'n plefóngsjèldering vaan de Mestreechter kunsteneer [[Jean-Baptiste Coclers]], meh wie die door de jaore heer zwoer versjendeleerd raakde, besloot me in 1965 veur [[Charles Eyck]] 'n nui sjèldering te laote make.

De Gaginikamer is geneump nao [[Petrus Nicolaas Gagini]], de Zwitser vaan dee zien hand de stucdecoraties in dees kamer zien. Dit is 'n klein Braobantse wèthawwerskamer. 't Stucwerk is evels neet veur dees kamer gemaak: oersprunkelek hóng 't in e hierehoes in de [[Capucijnestraot]], boe 't in 1789 waor aongebrach. Naotot evels bij 't bombardemint vaan 1793 de oersprunkeleke decoratie vaan dees kamer verlore góng, besloot me 't euver te bringe. Heibij raakde ouch e deil vaan Gagini zie werk verlore, umtot de kamer aander aofmetinge heet es de salon boe 't oersprunkelek veur gemaak is.

== Bron ==
{{commonscat|Stadhuis Maastricht}}
''Dit artikel baseert ziech op 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel.''

[[Categorie:Boewe en monumènte in Mestreech]]