Quark

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Standaardmedèl vaan elementair deilkes. De quarks stoon in 't mauf.

E proton, wie 't besteit oet twie up-quarks (bel mèt 'u') en einen down-quark (bal mèt 'd'), bijeingehawwe door gluone (golflijnsjes) en edert mèt zien eige kleurlaojing (greun, blauw en roed; de verdeiling euver de drei quarks hoof neet per se zoe te zien).

De quarks zien 'n klas vaan zès elementair deilkes. Ze zien de belaankriekste bestanddeile vaan materie. Door e natuurkundeg percès wat me confinement neump, kinne quarks oonder normaal umstendeghede neet vrij veurkoume; in plaots daovaan zitte ze ummer aoneingekloonke in samegestèlde deilkes, die hadrone heite. Zelf hure quarks, same mèt leptone, tot de fermione (dit in tegestèlling tot bosone).

Quarks kinne, in tegestèlling tot aander deilkes, alle veer de krachte oetoefene en oondergoon (elektromagnetisme, zwuurtekrach, sterke kernkrach en zwake kernkrach), höbbe 'ne spin vaan 1/2 en e baryonnommer vaan 1/3 en bezitte allemaol kleurlaojing (neet ummer dezelfde). 't Gief zès smake vaan quarks, die in drei paore veurkoume: d'n up-quark, d'n down-quark, de charm-quark, de strange-quark, d'n top-quark en de bottom-quark. Antiquarks bestoon ouch, en wel veur alle zès smake; zij höbbe wie alle antideilkes dezelfde massa meh tegegestèlde laojinge. Drei quarks make same ei baryon; drei up- en downquarks make same protone (twie up, einen down) en neutrone (einen up, twie down) en die twie koume daorum hiel väöl veur. Evezoe make drei up- en down-antiquarks 'n antiproton of antineutron. Nog aander combinaties zien meugelek; gans bezunder is de pentaquark (e baryon bestaond oet veer quarks en einen antiquark), wat in juli 2015 woort gevoonte. 'ne Quark en 'nen antiquark same make e meson. Mesone, baryone en antibaryone zien alledrei veurbeelder vaan hadrone. Baryone zien wie quarks zelf ouch weer fermione, umtot ze 'ne spin vaan 1/2 of 3/2 höbbe (3/2, of 3·1/2, allein es de drei spins geliek geriech zien; zoe neet daan zalle twie vaan de drei ziech oonderein opluffe); mesone evels höbbe 'ne spin vaan 0 (wienie de spins vaan quark en antiquark tegegestèld geriech zien en ziech opluffe) of 1 (wienie de spins geliek geriech zien) en valle oonder de bosone.

't Bestoon vaan quarks woort in 1964 door Murray Gell-Mann en George Zweig oonaofhenkelek vaanein veroonderstèld en veer jaor later bij experimint bevèsteg. De oontdèkking vaan de quarks heet geleid tot 't standaardmedèl vaan de deilkesfysica.