Bekiek brón van Ooszee

{{Dialek|Oeals}}
[[Image:Baltic Sea map.png|thumb|right|300px|Kaart van'ne Ooszee]] 

De '''Ooszee''' (ouch waal '''Baltische zee''' genumpdj, nao 't [[Latien|lat.]] ''Mare Balticum'' of ''suebische zee'' nao de historiese sjtam de [[Suebe]] in de deilsjtaot [[Mecklenburg]]) is ein 413.000&nbsp;km² grote en toet 459&nbsp;m deepe [[binnezee]] in [[Europa]] en guldj es de grootste [[brak water]] zee op de aarde. De inhaad van'ne ooszee is ongeveer 20.000&nbsp;km³. De zee besjtuitj pas vanaaf 't [[6e millennium v.Chr.]] Qua vorm duitj de Ooszee get dinke aan ein grote rivier mit ziejriviere ([[Finse Golf]] en [[Botnische Golf]]). Oet geologies ongerzeuk is inderdaad gebleke det in 't [[Pleistoceen]] hiej ein rivier mot höbbe gelaege: de [[Eridanos_(geologie)|Eridanos]].

== Geografie ==
=== Ligking en begrenzing  ===
De Ooszee deiltj 't Scandinavisch sjiereilandj van 't vaste landj in [[Noordeuropa|Noord-]], [[Noordooseuropa|Noordoos-]] en [[Midde europa]]. 

Mit de wiezers van'ne klok mitgaondj, grenze devolgende lenj aan dees '[[binnezee]]':
* [[Zjwede]]
* [[Finlandj]]
* [[Ruslandj]] ([[Sint-Petersburg]] en omgaeving)
* [[Esland|Eslandj]]
* [[Letlandj]]
* [[Litouwe]]
* opnuuj [[Ruslandj]], de ([[oblast]] [[Kaliningrad]])
* [[Pole]]
* [[Duitslandj]]
* [[Denemarke]]

===Haves aan'ne Ooszee===
[[Image:Oostzee.jpg|thumb|335px|Kaart mit ligking van'ne Ooszee]]

Grote havesjtaej direk of indirek aan'ne Ooszee zeen:
* [[Luleå]] (neet op'pe kaart mer ligktj in Noord Zjwede)
* [[Stockholm]] (Zjwede)
* [[Karlskrona]] (neet op'pe kaart mer ligktj in Zuid Zjwede)
* [[Malmö]] (Zjwede)
* [[Trelleborg]] (neet op'pe kaart mer ligktj tösse Malmö en Karlskrona in Zuid Zjwede)
* [[Turku]] (Finlandj)
* [[Helsinki]] (Finlandj, aan'ne [[Finse Golf]])
* [[Kotka]] (Finlandj, aan'ne [[Finse Golf]])
* [[Sint-Petersburg]]
* [[Tallinn]] (Eslandj, ouch aan'ne [[Finse Golf]])
* [[Riga]] (Letlandj, aan'ne[[Golf van Riga]])
* [[Kaliningrad]]
* [[Gdansk]] (Pole)
* [[Gdynia]] (Pole)
* [[Szczecin]] (Pole)
* [[Swinoujscie]] (Polen)
* [[Rostock]] (Duitslandj)
* [[Schwerin]] (Duitslandj)
* [[Lübeck]] (Duitslandj)
* [[Kiel]] (Duitslandj)

== Eilenj in'ne Ooszee ==

De Ooszee is riek aan [[Eilandj|eilenj]], Eilandjgroepe en -ketes en bewoondje en onbewoonde eilendjes. Exakte aantale waere neet genumpdj mer 't zeen d'r heel väöl.

Groter eilenj in'ne Ooszee zeen [[Gotlandj]] en [[Ölandj]] (Zjweeds), [[Ålandj]] (Fins), [[Hiiumaa|Dagö]] en [[Saaremaa|Ösel]] (Ests), [[Wolin]] (Pools), [[Usedom]] (Duits/Pools), [[Rügen]], [[Hiddensee]] und [[Fehmarn]] (Duits) en de ontelbare Deense eilenj zo wie biejveurbeeldj [[Seeland]], [[Bornholm]], [[Fünen]], [[Lolland]], [[Falster]] en [[Langeland]].

=== Denemarke ===
De grootste Deense eilenj Seeland en Fünen deile de Ooszee van 't Kattegaat. Op Seeland ligktj de Deense hoofsjtad [[Kopenhage]] (København). Seeland is 't grotste eilandj van 't Deens keuninkriek (oetgezonjerd 't aan Denemarke gekoppeldje Greunlandj) en intösse door ein [[brögk]] en eine [[tunnel]] mit Zjwede en door eine treintunnel en ein brögk mit 't derdgrotste Deense eilandj [[Fünen]] verbonje.

De Deense eilenj zeen väöl dichter bevolktj es 't sjiereilandj Jutlandj. De meiste eilendjes ligke in'ne [[Deense zuidzee]]. Dao zeen de groter eilendjes wie Falster, Møn, Langeland, Ærø en Alsen te vinje. Verder nao 't ooste ligktj den nog 't eilandj Bornholm.

Toet de kleinste bewoondje eilendjes beheure de Osse-eilenj in'ne Flensburger boch. Ze ligke aan'ne Duits-Deense grens.

=== Duitslandj ===
[[Image:Am_Salzhaff_2.JPG|thumb|Beeld van aaf [[Salzhaff]] euver de [[Mecklenburger baai]]]]
Biej Duitslandj heure de grote Ooszee-eilenj [[Fehmarn]], [[Rügen]] en [[Usedom]], ouch veur ein gedeilte Pools.

Fehmarn ligktj veur 't sjiereilandj [[Wagrien]] in'ne Lübecker baai en is mit 't vaste landj verbonje via de [[Fehmarnsundbrögk]].

Rügen, 't grootste Duitse eilandj, is mit de Rügendam en de Rügenbrögk bie [[Stralsund]] mit 't vastelandj verbonje. 

Usedom, wovan 't oostelik deil biej Pole heurtj besjtuitj veur ein groot deil oet baaie en sjiereilenj op 't eilandj zeen ouch väöl binnemaerkes.

=== Eslandj ===
[[Esland|Eslandj]]s grootste eilandj, en daomit ouch 't grootste eilandj in 't [[Baltische_Sjtaote|Balticum]] is [[Saaremaa]] (''Ösel''). 't volgendje grote eilandj is [[Hiiumaa]] (''Dagö''). Daonaeve is d'r ouch nog 't eilandj [[Kihnu]].

[[Image:Suomenlinna.jpg|thumb|right|De vesting Suomenlinna.]]

=== Finlandj ===
't aantal [[Finlandj|Finse]] eilenj weurdj mit ongeveer 80.000 aanegaeven. In det aantal zeen de 6500 eilendjes van [[Åland]] ouch mitgeraekendj. Daomit zeen de meiste eilendjes in'ne Ooszee Fins grondjgebied.

De [[vesting]] [[Suomenlinna]] ligktj op'pe eilenj veur [[Helsinki]], 't Sjtuitj op'pe lies van waerelderfgood van Unesco.

[[Image:SoedraLinjen_12.jpg|thumb|right|Ålandj]]

==== Ålandj ====
Tösse Zjwede en Finlandj ligktj de biej Finlandj beheurendje, mer mit autonoom rechte Zjweedssjpraekendje, eilandjgroep [[Ålandj]], die wie hiejbaove al gezag oet 6500 eilendjes besjtuitj, maar wovan d'r maar 65 zeen bewoondj, d'r wone in totaal ongeveer 26.500 miense (Enj 2004).

=== Pole ===
[[Pole]] deiltj [[Usedom]] mit Duitslandj. Helemaol biej Pole heurtj 't eilandj [[Wolin]]. Daonaeve zeen d'r nog ein heel deil klein eilendjes veur Szczecin.

=== Ruslandj ===
[[Ruslandj]] bezitj mit [[Kotlin]] veur [[Sint Petersburg]] ein histories belangriek eilandj. 't is baeter bekindj in'ne gesjiedenis es [[Kronstadt]] de gelieknamige sjtad en vesting.

=== Zjwede ===
't Grootste eilandj van [[Zjwede]] is [[Gotlandj]]. Hiej weurdj de eige taal, 't [[Gotnisch]], gesjpraoke. Belangriek veur Zjwede is ouch 't anger groot eilandj [[Öland]]. Ouch veur de Zjweedse kus ligke doezendje klein eilendjes die ouch deils bewoond zeen.

De hoofsjtad von Gotlandj, [[Visby]], sjtuitj ouch op'pe lies van waerelderfgood van [[Unesco]].

[[Image:BalticSea March2000 NASA-S2000084115409.png|thumb|Ooszee in'ne wintjer]]

== Klimaat ==

't zuidelik deil van'ne Ooszee ligktj in'ne gematigdje [[klimaat]]zone, die bie Denemarke oetgesjpraoke [[zeeklimaat|maritiem]] trekskes haetj, nao 't ooste kumps se langzaam in een [[landjklimaat]]. 't Noordelik deil, veural in'ne Botniese Golf, dao haers ein poolklimaat. Omdet de Ooszee neet beïnvloedj weurdj door de [[werme golfsjtruim]], en 't oppervlak redelik klein is, de toeveur van zeut water door de väöle riviere groot is, is 't zoutgehalte van de Ooszee heel leeg. Det leeg zoutgehalte is ouch de raeje det de Ooszee 's wintjers sjnel dichvruus. Daodoor werktj de ooszee nao eine sjtrenge wintjer es kaajreservoir. Men kan daorom bienao sjpraeke van ein Ooszeeklimaat. Havesjtaej wiej [[Oulu]] in Finlandj telle soms zes iesmaondje. Iessjotse kinne in kaaj wintjers zo groot waere det ze d'r op kins sjtaon. Dao zeen mer ein paar eilendjes wie [[Bornholm]] die profitere van ein ongeweun mild [[microklimaat]].

=== Oetwerkinge van'ne klimaatverangering===
De Ooszeeregio wermdj baovegemiddeldj op: In'ne letste eeuw waerdje 't aan'ne ooszee 0,85 grade wermer, waereldweit bedroog de sjtijging "maar"  0,75 grade. Sins 1990 is de lochtemperatuur gemiddeldj ongeveer 1 graad wermer es de decenia d'rveur. Veur 't enj van'ne 21e eeuw kan de lochtemperatuur in die regio tösse drie en zes grade sjtijge. <ref>[http://www.sueddeutsche.de/wissen/artikel/130/153735/ Klimaatverangering: De Ooszee weurdj wermer] [[Süddeutsche Zeitung]], van 22 Jannewarie 2008</ref>

===Laeve in Ooszee bedreigdj===
Volges [[Finlandj|Fins]]e [[zoöloog]] [[Marko Reinikainen]] waere väöl [[saort]]e laeve in'ne Ooszee mit [[oetsjterve]] bedreigdj. D'r zoew sjteeds minder vers oceaanwater de Ooszee insjtruime. 't [[Kattegaat]], de sjmale toegangk toet de Ooszee, weurdj sjteeds ondeper doordet de baom dao sjtijgtj. Door deze natuurlikke drempel gedije in'ne Ooszee sjteeds meer [[blauwalg|blauw]] en [[greunalg|greun]] [[alg]]e. De alge versjtikke anger saorte laeve in'ne zee wo-onger de [[kabeljauw]], dae inmiddels zeldzaam is gewore. Marko Reinikainen zaetj det grote gedeiltes van'ne Ooszee ecologisch dood zeen.<ref>[https://web.archive.org/web/20071009065604/http://www.nos.nl/nos/artikelen/2007/04/art000001C78034489CA9DC.html NOS.nl, 16 meert 2007 - Laeve in'ne Ooszee aan 't oetsjterve]</ref>

== Referenties ==
{{referenties}}

== Bronne ==
De duitse, Ingelse en Hollandse Wikipedia zeen es bron gebroektj

== Extern links ==

*[http://depts.washington.edu/baltic/encyclopedia.html Encyclopedie van'ne Baltische historie](in 't Ingels)

[[categorie:Binnezie]]