Bekiek brón van Large Hadron Collider

{{dialek|Mestreechs}}
De '''Large Hadron Collider''' (letterlek: de Groete Hadrone-botser) is 'ne oondergrondse [[deilkesversneller]], dee gebouwd is op de [[Fraankriek|Frans]]-[[Zwitserland|Zwitserse]] grens in de buurt vaan [[Genève]]. 't Is 't groetste door lui gemaak apparaat op de wereld en 't weurt gebruuk veur [[natuurkunde|natuurkundig]] oonderzeuk nao [[elementair deilkes]] te doen. 

De LHC is gebouwd door [[CERN]] is en woort op 10 september 2008 veur 't iers gebruuk. Door 'n fout in 'n twietal lasse vaan de elektrische verbindige oontstoont e leek in de mèt vleujbaar [[helium]] gekeulde magnete. Heidoor mooste oeteindelek 53 magnete vervaange weure. Dit heet ongeveer e jaor gedoord.

Op 20 november 2009 woort de LHC obbenuits opgestart en woorte deilkes geïnjecteerd die ouch woorte roondgesjik door de gaanse rink.<ref>{{cite web
  | title = The LHC is back
  | publisher = cern.ch
  | date = 20 november 2009
  | url = http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2009/PR16.09E.html
  | accessdate = 2009-11-21}}
</ref>
Op 23 november woort veur d'n ierste kier twie deilkesstraole tegeliek door de rink gesjik (eder 'nen aandere kant op), alletwie mèt 'n injectieenergie vaan 450 Giga-electronVolt (GeV). 't Bleek meugelek de protone in de twie straole te laote botse op de gewinste plaotse, dao boe de detectors stoon.<ref>{{cite web
  | title = Two circulating beams bring first collisions in the LHC
  | publisher = cern.ch
  | date = 23 november 2009
  | url = http://press.web.cern.ch/press/PressReleases/Releases2009/PR17.09E.html
  | accessdate = 2009-11-24}}
</ref>
Op 30 miert 2010 woorte veur 't iers twie straole vaan eder 3,5 TeV gebruuk um te laote botse. Nao get opstartprobleme lökden 't um in alle veer de detectors de botsinge continu te observere. Dit is metein 'n wereldrecord veur de hoegste energie boemèt de mins twie deilkes heet laote botse.

De LHC is veurluipeg de krachtigste deilkesversneller, mer nog krachtigere zien al gepland, zoewie de International Linear Collider (ILC), dee tösse 2015 en 2020 in gebruuk moot weure genome.

== Gebruuk ==
Mèt de LHC kinne protone versneld weure tot 99,9999991% vaan de leechsnelheid<ref>{{en}} [http://journal.batard.info/post/2008/09/12/lhc-how-fast-do-these-protons-go LHC: Wie snel goon die protone?]</ref>. Es twie protone mèt eder die snelheid opein botse, valle de protone oetein en koume allerlei deilkes vrij. Dees deilkes weure door de groete detectore die um de plaots boe de botsing plaots vint heen zien geplaots woergenome. In later gebruuk wèlt me ouch nog [[loed]]kerne opein laote botse mèt 'n energie van mie es 2 PeV. Me hoop mèt de LHC 't [[Higgsboson]] (ouch wel 't Gods-deilke geneump) te vinde. Dit [[boson]] moot 'n verklaoring geve veur de massa vaan deilkes en 't fundamint vaan 't [[standaardmodel vaan de deilkesfysica]] vörme.

== Historie ==
[[Plaetje:Location Large Hadron Collider.PNG|thumb|right|200px|Ligking vaan de LHC ten noorde vaan Genève]]
De LHC is d'n opvolger vaan de [[Large Electron-Positron Collider]] (LEP). De LHC woort daan ouch gebouwd in de bestaonde tunnel boe-in de LEP stoond. Deen tunnel heet 'nnen umtrèk vaan 27 km en ligk 50 tot 175 meter oonder de groond en ligk op de grens vaan [[Fraankriek]] en [[Zwitserland]]. De bouw doorde vaan 2000 tot 2008 en kosde 6 miljard euro. Ouch Nederland heet draon mètbetaold.

===Tesfase===
In de loup vaan 2008 zien versjèllende teste gedoon um de wèrking vaan de LHC te teste. Eind september 2008 oontstoont door 'n verkierde elektrische koppeling vaan twie magnete 'n defek, woebij 'ne vlamboug ziech door 'n heliumleiding baorde. Daobij gónge doezende liters vloeibaar helium verlore. Um te kinne reparere mooste alle magnete lankzaam weure opgewermp (ze waore gekeuld tot 1,9 [[Kelvin (einheid)|K]] (-271,4 [[Celcius|°C]])), en nao de reparatie weer weure gekeuld. In totaal mooste 53 magnete weure vervaange.

Nao nog twie kleiner lekkages woort oeteindelek medio november 2009 de test hervat<ref>{{en}}[http://user.web.cern.ch/user/news/2009/090716.html News on the LHC], Cern, 16 juli 2009</ref>.

==Controverse==
De ingebruukname vaan de LHC heet wel geleid tot 'n controverse toen woort beweerd tot de LHC in theorie [[subatomaire deilkes|subatomaire]] [[zwarte gaat|zwarte gater]] en meugelek zelfs "[[vreemde materie]]", die meugelek groete sjaoj zouw kinne oplevere. Oonderzeuk toende evels aon tot risico's verwaarloosbaar zien<ref>{{en}} LHC Safety Study Group. Blaizot JP, Iliopoulos J, Madsen J, Ross G, Sonderegger P, Specht H (2003). ''[http://doc.cern.ch/yellowrep/2003/2003-001/p1.pdf Study of Potentially Dangerous Events During Heavy-Ion Collisions at the LHC]''</ref><ref name=LSAGreport>{{en}} Ellis J, Giudice G, Mangano ML, Tkachev I, Wiedemann U (LHC Safety Assessment Group). "[http://lsag.web.cern.ch/lsag/LSAG-Report.pdf Review of the Safety of LHC Collisions]". ''Journal of Physics G: Nuclear and Particle Physics''; 35, 115004 (18pp) - [[doi:10.1088/0954-3899/35/11/115004]] - [http://cdsweb.cern.ch/record/1111112?ln=fr CERN record] - [[arXiv:0806.3414]].</ref><ref>{{en}} [http://public.web.cern.ch/public/en/LHC/Safety-en.html CERN-website: The safety of the LHC]"</ref>. 't Continue bombardemint vaan [[kosmische straoling]] wat de Eerd dageleks oondervind heet väöl hoegere energie, en heet in 't bestoon vaan de Eerd nog neet geleid tot 'ne ramp.

== Link ==
* [http://lhc.web.cern.ch/lhc De website vaan de LHC]

== Referenties ==
<references/>