Bekiek brón van Iran

{{dialek|Mestreechs}}
{{landjtabel|
| naomlandj = Iran
| vlag = [[Plaetje:Flag of Iran.svg|120px|Vlag van Iran]]
| waope = [[Plaetje:Coat of arms of Iran.svg|120px|Waope van Iran]]
| lokasie = [[Plaetje:LocationIran.png|250px|Lokasie van Iran]]
| taole = [[Perzisch]]
| hoofstad = [[Teheran]]
| staotsvörm = [[Rippebliek]] ([[theocratie|theocratisch]])
| staotshoof =  [[Muhammad al-Mahdi]] (مُحَمَّد ٱلْمَهْدِي)<br />[[Ali Khamenei]] (سید علی خامنه‌ای)(sinds [[1989]])
| lies = Lies vaan stoatshoofde vaan Perzië en Iran
| titelhoofregering = President | naomhoofregering = [[Ebrahim Raisi]]  (سیدابراهیم رئیسی)
| km2 = 1.648.195 | pctwater = 0,7
| inwoeners = 84.923.314 (2020) | deechde = 51,5
| munteinheid = [[Rial]] | valutacode = IRR
| tiedzaone = +3.5
| fiesdaag = [[1 april]]
| vouksleed = [[Sorûd-e Melli-e Jomhûri-e Eslami]], [[File:Sorud-e Mellí-e Yomhurí-e Eslamí-e Irán (instrumental).oga]]
| tld = ir | landjcode = IRN | tillefoon = 98
}}

'''Iran''' ([[Perzisch]]: '''ایران''', vreuger '''Perzië''') is e land in [[Azië]], op d'n euvergaank vaan 't [[Midde-Ooste]] nao 't [[Wied Ooste]]. 't Land grèns in 't ooste aon [[Toerkmenistan]], [[Afganistan]] en [[Pakistan]] en in 't weste aon [[Irak]], [[Turkije]], [[Azerbaidzjan]] en [[Armenië]]. In 't noorde ligk 't aon de [[Kaspische Zie]] en in 't zuie aon de [[Perzische Golf]]. Hoofstad is [[Teheran]], ander groete stei zien [[Tabrîz]], [[Qom]], [[Esfahan]] en [[Masjhâd]].

== Bestuurleke indeiling ==
[[Plaetje:IranNumbered.png|thumb|300px|Provincies vaan Iran]]
Iraan is ingedeild in daarteg provincies.
# [[Teheran (provincie)|Teheran]]
# [[Qom (provincie)|Qom]]
# [[Markazi]]
# [[Qazvin]]
# [[Gilan]]
# [[Ardabil (provincie)|Ardabil]]
# [[Zanjan (provincie)|Zanjan]]
# [[Oost Azarbaijan]]
# [[West Azarbaijan]]
# [[Kurdistan (provincie)|Kurdistan]]
# [[Hamadan (provincie)|Hamadan]]
# [[Kermanshah (provincie)|Kermanshah]]
# [[Ilam (provincie)|Ilam]]
# [[Lorestan]]
# [[Khuzestan]]
# [[Chahar Mahaal en Bakhtiari]]
# [[Kohgiluyeh va Boyer Ahmad]]
# [[Bushehr (provincie)|Bushehr]]
# [[Fars]]
# [[Hormozgan]]
# [[Sistan en Baluchistan]]
# [[Kerman (provincie)|Kerman]]
# [[Yazd (provincie)|Yazd]]
# [[Esfahan (provincie)|Esfahan]]
# [[Semnan (provincie)|Semnan]]
# [[Mazandaran]]
# [[Golestan]]
# [[Khorasan-e-shomali]] (Noord-Khorasan)
# [[Khorasan-e-Razavi]]
# [[Khorasan-e-Jonoobi]] (Zuid-Khorasan)

== Taole ==
De officieel taol, 't Perzisch, weurt al sinds de ajdheid gesproke, en sinds de koms vaan d'n [[islam]] en de Arabische besjaving in 't land sjrief me de taol in 't [[Arabisch sjrif]]. 't Perzisch behuurt tot de [[Indo-Iraanse taole|Indo-Iraanse]] tak vaan [[Indo-Europese taole]]. Me sprik in 't land nog diverse aander taole; veur e groet deil hure die tot dezelfde femilie ([[Koerdisch]], [[Mazandarani]] en [[Beloetsji]]), meh 't land kint ouch [[Azerbeidzjaans]] ('n [[Turkse taole|Turkse taol]]), [[Armeens]], [[Aramees]] en diverse [[Arabische dialekte]].

== Historie ==
't Aajd Perzië besleit eigelek mer e deil vaan 't modern Iran, naomelek de landstreek ''Fars'' (veurheer ''Pars''). Wie de Mede en de Perze oonder ei riek kaome, begós 't riek te greuje en de Perzische invlood verspreide ziech snel, veural wesweerts. Oonder de [[dynastie]] vaan de [[Achaemenide]] greujden 't riek tot aon [[Egypte]] en [[Klein-Azië]]. Nao oetgebreide poginge in de [[vijfde iew veur Christus|vijfde]] en [[veerde iew veur Christus]] um ouch [[Griekeland]] te vereuvere veel de [[Macedonië (landstreek)|Macedonische]] vèldhier [[Alexander de Groete]] oeteindelek Perzië binne, um 't oeteindelek in  [[330 v.Chr.]] gans te vereuvere en keuning [[Darius III van Perzië|Darius III]] te verdrieve. Perzië kinde heer touw aon [[Seleucus]], dee de dynastie vaan de [[Seleucide]] stiechde. Dees woort evels algaw verdreve door de [[Parte]], die de volgende iewe Perzië zouwe regere. Oonder de [[Roemeine|Roemeinse]] [[keizer Trajanus]] woort 't westelek deil vaan hun riek kortstundeg bezat. Vaan de [[twiede iew|twiede]] tot de [[zevende iew]] regeerde de [[Sassanide]], tot die door de [[Arabiere]] verdraove woorte, en Iraan bij 't [[kalifaat]] góng hure en islamtisch woort. In de iewe daonao vele de [[Mongole]] en de [[Törke]] vaanaof de [[steppe]]s in 't ooste binne, en bezat [[Timoer Lenk]] 't land.

In de [[zestiende iew]] woort Perzië wier 'n oonaofhenkelek land en góng 't 'n veurnaom rol speule in de islamitische wereld. De dynastie vaan de [[Safavide]] regeerde 't land, en de voorste droge d'n titel ''[[sjah]]''. In de iewe daonao behoolt Perzië zien oonaofhenkelekheid en fungeerde 't es buffer tösse Törkije, [[Rusland]] en 't [[Brits Riek]]. 't Land modèrniseerde ziech oonder drök vaan veural Groet-Brittannië wel. In [[1953]] woort de premier vaan Perzië, [[Mohammad Mossadeq]], aofgezat in de zoegenaomde [[Operatie Ajax]]. De [[Vereinegde Staote]] en 't [[Vereineg Keuninkriek]] bleke dao de haand in te höbbe. Daonao liberaliseerde de sjah 't land nog wijer, meh zien regering woort ummer otocratischer, tot in [[1979]] de [[Iraanse Revolutie]] 'n ind maakde aon zie beweend en de hervörminge. Dees revolutie woort veural vaanaof 't platteland gesteund. 't Beweend installeerde de [[ayatolla]]'s es machhöbbers en veurde de [[sjariah]] in. Ouch waor 't vaanaof 't begin hendeg tege de VS geriech. Vaan [[1980]] tot [[1989]] veurde 't land 'nen [[oorlog]] mèt [[Irak]], d'n [[Ierste Golfoorlog]]. Veur deze bleujege, vröchtelozen oorlog vlöchde väöl lui 't land oet. Nao d'n doed vaan Khomeini in 1989 kaome hervörminge op gaank, die evels door de ayatolla's hendeg beperk gehawwe weure. 't Democratisch gekoze parlemint weurt door 'ne neet-gekoze 'raod vaan heujers' in toum gehawwe; deze raod moot ouch presidentskandidaote goodkäöre.

Nao 2000 hoort me ummer weer 't geluid tot 't rezjiem in gevier zouw zien, umtot veural de joongere (e groet deil vaan de totaal bevolking) ziech massaol zouwe aofkiere vaan de machhöbbers en d'n orthodoxen islam. Steun veur 't rezjiem kump veural vaan awwere. 't Kaom in dees jaore noe en daan tot groete proteste, boevaan de groetste in 2022 oetbraoke.

{{Azië}}

[[Categorie:Iran| ]]