Hindeloopers
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Hindeloopers (eige naom Hylpers, Standaardfries Hylpersk of Hynljippersk) is 't Fries dialek vaan 't stedsje Hindeloopen (gemeinte Súdwest-Fryslân). 't Dialek versjèlt hendeg sterk vaan de aander Friese dialekte, umtot 't 'n aontal typerende klaankveraanderinge neet heet doorgeveurd. Heidoor is 't veur Frieze oet 't achterland neet zoemer te verstoon.
Historie en oontwikkeling
[bewirk | brón bewèrke]
Hindeloopen kaom in de middeliewe op es vèssers- en handelsplaots (sinds 1372 mèt stadsrechte) aon de Zuiderzie. In deen tied spraok me in Friesland 't Aajdfries; de Frieze hadde 'n groete maot vaan otonomie en hun taol stoont in hoeg aonzien.
Naotot Friesland zien otonomie kwietraakde, raakde de taol väöl vaan prestiesj kwiet. In de mieste stei góng me noe e Hollands dialek praote (Stadsfries). Hindeloopen evels kaom in dezen tied zjus sterk op: de zievaort bleujde en de Hindeloopers versjeepde väöl Scandinavisch good nao Amsterdam. Dit touwgenome aonzien wèrkde de eigeweerde in de hand. Tegeliek kierde me ziech aof vaan de taolveraanderinge die ziech in 't Fries achterland aofspäölde. Me voont die klaanke 'boers' en oonzuver; de Hindeloopers hadde sterk 't idee tot zij 't ech Aajdfries bewoerde.
In d'n achtienden iew raakde 't stedsje sterk in verval, e verval wat ziech d'n iew daonao doorzat. Oondaanks de vererming hele de Hindeloopers vas aon hun taol. Pas in d'n twintegsten iew kaom hei veraandering in; mèt de touwgenome mobiliteit maakden 't Nederlands en 't 'gewoen' Fries hunnen entree in de stad. Zoedoende weurt 't Hindeloopers allewijl veural door awwer lui gesproke. 't Gief evels ouch nog joongere en zelfs inkel kinder die 't spreke.
Molkwerums
[bewirk | brón bewèrke]In 't dörp Molkwerum, wat e paar kilometer zuielek vaan Hindeloopen aon de IJsselmeerkös ligk, woort vreuger e dialek gesproke wat wie twie dröp water op 't Hindeloopers liekende. Molkwerum waor in de zeventienden iew väöl groeter es noe en zoe good wie Hindeloopen geriech op d'n handel mèt Holland. Mèt 't verval vaan d'n handel leep 't dörp leeg; de euvergebleve inwoeners lagte ziech touw op landbouw en vèsserij en naome zoedoende de taol vaan 't achterland euver. 't Gief nog diverse tekste oet d'n achtienden iew en oet 't begin vaan de negentienden iew (in eder geval 1811). Johan Winkler merk in zie Dialecticon (1874) evels op tot 't dialek in zienen tied compleet verdwenen is, op e paar typische wäörd nao ('wie laanger wie minder'; veurbeelder gief heer neet). Allewijl praote de Molkwerumers gewoen Zuidweshooks.
Klaanklier en spelling
[bewirk | brón bewèrke]'t Hindeloopers heet 'n bezunder groete klaankinventaris, die nog get groeter is es die vaan 't Standaardfries. Me heet door de jaore heer 'n spelling oontwikkeld die wel gooddeils gebaseerd is op de Friese spèlling meh wel get perceizer. Neet allein gief ze de diverse klaanke die 't Standaardfries neet heet, ouch markeert ze consequent korte en lang variante vaan dezelfde klaank, ouch in ope lèttergrepe. Ouch 't versjèl tösse de ope en geslote o, wat 't Fries wel kint meh neet oetsjrijf, weurt in 't Hindeloopers (zjus wie in 't Limbörgs) weergegeve.
Algemein tendenze
[bewirk | brón bewèrke]De klaankwèttege versjèlle mèt 't Standaardfries zien legio. De belaankriekste zien de volgende:
- De Aajdfriese a in e woord wie aald 'aajd' is behawwe gebleve, zjus wie de [l] die denao kump. In 't Fries vaan 't achterland sjrijf me ouch wel âld, meh dit weurt oetgesproke wie [ɔ:t] (genormaliseerd nao de Friese spelling: ôt).
- De veraandering vaan ee nao ie en oo nao oe, die veur 't Fries d'n euvergaank vaan Aajdfries nao Middelfries (of Vreugmodern Fries) teikent, is aon 't Hindeloopers veurbijgegaange: sweet 'zeut' tegeneuver swiet; hook tegeneuver hoek. Hei zien parallelle mèt 't Limbörgs en Twents te oontdèkke.
- Zjus wie 't Zuidweshooks en 't Schiermonnikoogs heet 't Hindeloopers de nuier breking compleet euvergeslage.
- De Friese gebroke oa ([wa]), die in 't Zuidweshooks dèks wie [œ(:)] klink, heet in 't Hindeloopers 'n soortgelieke meh neet dezelfde realisatie. Böre 'kater' weurt oetgesproke wie ['bɜ.ərə].
- Ouch de awwer breking kump in weze neet veur: de twieklaanke die dao-in betrokke zien, höbbe 't ierste deil es hooflid (fèuwer 'veer' tegeneuver fjouwer; fiald 'veld' tegeneuver fjild; zuug oonder).
- De ij kump wieneg veur; de ei en ai weure oetgesproke wie ze gesjreve stoon. Hei-in liekent 't Hindeloopers väöl op 't Woudfries, meh des te minder op 't Kleifries en Zuidweshooks.
- Zjus wie in 't Schiermonnikoogs kump de cluster tsj ([ʧ]) gaaroet neet veur. In plaots daovaan kint me de tj ([c]: tjoene 'tuine', tjian 'tien' tegeneuver tsjoene en tsien) of in inkel gevalle de s (serke 'kèrk' tegeneuver tsjerke). Palatalisatie blijf ouch wel ins oet, wie in meikje 'make' (Standaardfries meitsje, Aajdfries makia)
- De lang aa is euver 't algemein veraanderd in 'nen achterklinker mèt naoslaag, gesjreve es ae.
Klaankinventaris
[bewirk | brón bewèrke]'t Hindeloopers heet, wie wel mie Nederlandse en Friese dialekte, e groet aontal klinkers: 12 korte, 12 lang en zelfs 26 twieklaanke. In die aontalle zien evels wel e paar allofone mètgetèld die beveurbeeld allein veur 'nen dentaol optrejje. Daan nog heet 't Hindeloopers 'ne klaankriekdom dee 't Standaardfries en zeker 't Standaardnederlands wied euvertröf.
Opmerking: benaoderinge vaan Hindelooperse klaanke in 't Limbörgs zien rillatief. Limbörgse veurklaanke zien in 't algemein get eupener, achterklaanke ieder get geslotener es in 't Hindeloopers ('n kwestie vaan accent). Me moot in väöl gevalle ieder oetgoon vaan 'te vergelieke mèt'.
| Korte vocaole | |||
|---|---|---|---|
| Spèlling | IPA | Veurbeeld | Opmerkinge |
| a | [a] | kat | De Venlose korte a. |
| ä | [æ] | äsjeblêft 'estebleef' | De korte e wie in get. |
| e | [ɛ] | dek 'dèk | De korte è, of aander de Hollandse e. |
| e | [ə] | de | De sjwa. |
| y | [i] | dyk 'diek', 'weeg' | Ouch in ope syllabe zoe gesjreve. |
| i | [ɪ] | skip 'sjeep' | |
| ò | [ɔ] | fòt 'vet' | De ope o vaan hok. |
| o | [o] | sonne 'zon' | De geslote ó vaan bók. Dèks ouch in 't Hindeloopers es ó gesjreve, al geve de Hindeloopers dictionaire die spèlling neet. |
| ö | [ɜ] | pöt 'pot' | De klinker oet 't Ingels sir, meh daan kort. Dèks door lateren umlaut oontstande. |
| û | [u] | rûp 'röps' | In 't Hindeloopers ummer kort. |
| u | [œ] | kruk 'krök' | Klink wie 'n Limbörgse ö. De [ʏ] kump in 't Hindeloopers neet veur. |
| ú | [y] | tún 'hoof', 'tuin' | Ouch in ope syllabe zoe gesjrieve. Ummer kort. |
| Lang vocaole | |||
| aa | [aː] | haad 'kop' | Ouch in ope syllabe zoe gesjreve. |
| [ɑ:] | haach 'hègk' | Allofoon vaan de veurege. | |
| ê | [ɛ:] | brêge 'brögk' | Wie de Limbörgse ae. |
| ea | [ɪ:] | beast 'bies' | Kump in de buurt vaan de Limbörgse ee. Veur allofone zuug oonder bij 'twieklaanke'. |
| ee | [e:] | breef | Ieder de Vlaomse of de Twentse ee. Ouch in ope syllabe dobbel gesjreve. |
| eu | [ø:] | beuch 'Friese vèssersboet' | |
| ii | [i:] | tiid 'tied' | Aofgezeen vaan de sleiptoen dezelfde klaank wie in 't Limbörgs tied. |
| oe | [u:] | roef 'roef, veurste kajuit' | Ummer laank. |
| ô | [ɔ:] | hôp 'houp' | De ao wie in Remund en Hasselt (noets wie in Mestreech). |
| oo | [o:] | hoop 'reip' | Zoeget de Limbörgse oo. |
| ö | [ɜ:] | töter 'toet' | Wie bove besjreve, meh daan laank. 't Teike <ö> is dus 't insegs wat zoewel kort es laank kin zien. |
| uu | [y:] | tuuch 'tuig' | Ummer laank, ouch in ope syllabe dobbel gesjreve. |
| Korte twieklaanke | |||
| ai | [ai̭] | taim 'toum' | |
| ei | [ɛ.i̭] | reid 'reet' | |
| èa, er | [ɛɔ̭] | hèal 'hèl', gers 'graas' | |
| èu | [èu] | fèuwer 'veer [tèlwoord]' | |
| ia, ir | [ɪɔ̭] | fiald 'veld', bird 'baard' | |
| iuw | [iṷ] | kiuwe 'kiew' | |
| au, ou | [ɔṷ] | tou 'touw', hau 'have (cent)' | Zoeget wie de Mestreechse ouw in touw, dus ieder wie 'ow'. |
| öi | [ɜi̭] | böis 'buis [ves]' | Te zien es allofoon vaan de ui. |
| öu | [ɜṷ] | möukje 'mawwe' | Liegfrequint. |
| ui | [øi̭] | buie 'börgemeister' | Geslote wie de Hollandse ui, meh indegend op [i] wie de Limbörgse. |
| ûi | [ui̭] | bûie 'boej [teike veur sjeper]' | |
| uw | [yṷ] | seanuw 'zenuw' | Veural in Hollandse lienwäörd te verwachte. |
| lang twieklaanke | |||
| aau | [ɑ:ṷ] | paau 'paw' | |
| ae | [ɒ.ə] | baere 'golf' | 'n Mestreechse ao gevolg door 'ne naoslaag. Door joongere es [ɔ.ə] oetgesproke. |
| [ɒ.ɪ̭] | naet 'nach' | Allofoon vaan de veurege. Wat dao euver de oetspraok bij joongere weurt gezag, gelt hei mutatis mutandis ouch. | |
| aei | [ɒ:i̭] | klaei 'klei' | Door joongere es [ɔ:i̭] oetgesproke. |
| ê | [ɛ.ə] | êrpel 'eereppel' | Allofone vaan d'n einklaank ê. |
| [ɛ.ɔ̭] | êrst 'iers' | ||
| ea | [ɪ.ǝ] | bear 'beer' | Weurt in 't Standaardfries ummer mèt naoslaag oetgesproke; hei zien 't evels allofone. |
| [ɪ.ɔ̭] | bears 'baars' | ||
| eau | [ɪ:u] | meau 'miew' | Weurt zoeget oetgesproke wie 't Nederlands meeuw. |
| eu | [ø.ǝ] | kleur | Allofone vaan de monoftong eu. |
| [ø.ɔ̭] | beurt | ||
| ie | [i.ǝ] | jier 'jaor' | Kump in 't Hindeloopers, aanders es in 't Fries, veural veur de r veur. Heet, wienie es <ie>, wel ummer 'ne naoslaag. |
| [i.ɔ̭] | hierst 'giers' | Allofoon vaan de veurege. | |
| iiuw | [i:ṷ] | fiiuw 'vijf' | Wie in 't Mestreechs liew. |
| oa | [o.ǝ] | oars 'anders' | In 't Hindeloopers minder algemein es in 't Standaardfries; zuug opmerkinge bij ea en ie. |
| [o.ɪ̭] | koal 'kole' | Allofoon vaan de veurege. | |
| oai | [o:i̭] | noait 'noets' | |
| ô | [ɔ.ə] | dôr 'deur' | Allofone vaan d'n einklaank ô. |
| [ɔ.ɪ̭] | hôs 'kous' | ||
| ôi | [ɔ:i̭] | môi 'sjoen' | |
| ö | [ɜ.ə] | böre 'kater' | Allofoon vaan de langen einklaank ö. |
| oe | [u.ǝ] | koer 'körf' | Allofoon vaan d'n einklaank oe. Heet in 't Standaardfries in de regel 'ne naoslaag (zuug opmerkinge bij ea, ie en oa). |
| [u.ɪ̭] | foet 'voot' | ||
| oei | [u:i̭] | boeie 'boej [kette]' | |
| ue | [y.ǝ] | kuer 'kuur' | Kump in 't Fries dèkser veur es in 't Hindeloopers; zuug diverse vergeliekbaar klaanke bove. |
| [y.ɔ̭] | buert 'buurt' | Allofoon vaan de veurege. | |
| Consonante | |||
| b | [b] | bak | |
| ch | [x] | graich 'gere' | Mèlle variant vaan de Hollandse ch; kump zjus wie in 't Fries neet aon 't woordbegin veur. |
| [ɣ] | sechde 'zèsde' | Allofoon vaan de veurege. | |
| d | [d] | dook | |
| f | [f] | feast 'fies' | |
| g | [g] | gaans 'gajs' | Wie de Ingelse/Duitse g, ofwel wie de gk in sjogkel. In tegestèlling tot 't Standaardfries kump deze klaank ouch tösse twie klinkers veur, daorum drêge ['drɛ:gə] tegeneuver Fries drage ['dra:ɣə]. |
| h | [h] | hûnd 'hoond' | |
| j | [j] | jéald 'geld' | |
| k | [k] | kaei 'kaoj' | |
| l | [l] | lòrts 'liewerik' | |
| m | [m] | môl 'meel' | |
| n | [n] | nôs 'neus' | |
| ng | [ŋ] | tange 'tang' | |
| p | [p] | paik 'puun' | |
| r | [r] | rost 'rós' | |
| s | [s] | sees 'kies' | |
| sj | [ʃ] | sjael 'sjerp' | |
| t | [t] | tems 'zei' | |
| tj | [c] | tjiere 'vreigele' | |
| w, v | [ʋ] | wynd 'wind', haiven 'have' | De [v] kump in 't Hindeloopers neet veur, ouch neet midden in 't woord. |
| z | [z] | toezen 'doezend' | Kump wie in 't Standaardfries allein in 't midde vaan e woord veur. |
| zj | [ʒ] | bagaezje 'bagaasj'. | Kump zjus wie in 't Standaardfries allein in lienwäörd veur. |
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]Vaan 't Hindeloopers woort vaanajds aongenome tot 't 'ne groeten invlood vaan 't Hollands en de Scandinavische taole had gehad (me zeet beveurbeeld öie veur 'un', dewijl de res vaan Friesland dao 't ieder oostelek sipel veur gebruuk). Bij 't samestèlle vaan 't Graet Hylper Wordebook stèlde Siebren Dyk evels vas tot 't aontal Hollandse wäörd beperk waor. Vaan eventueel Scandinavische wäörd voont heer zelfs mer ei veurbeeld, wat daobij dubieus waor: nôkel 'wölver [in de beteikenis vaan sleethuitsje veur deure en vinstere]', in 't Standaardfries waarle, zouw vaan 't Noors nøkkel kinne koume, meh kin ouch bès 'n erfwoord zien.
Wel heet 't Hindeloopers wäörd en woordvörm bewoerd die 't in 't Standaardfries neet mie gief. Zoe zeet me in 't Hindeloopers nog ummertouw jitte veur 'nog' (Standaardfries noch; vergeliek Ingels yet) en siie veur 'nejje' (tegeneuver naaie; vergeliek Ingels to sew). In väöl gevalle gebruuk 't algemein Fries dus zjus 't Hollands woord boe 't Hindeloopers dat neet deit. 'n Aander geval is 't woord haad 'kop'. In 't Fries vaan 't achterland kint me dit wel in samestèllinge wie haadstêd 'hoofstad', meh in gewoen gebruuk is dit woord door holle vervaange (zjus wie in 't Limbörgs huid gooddeils is verdroonge deur kop).
Soms gief 'tzelfde Aajdfries woord in 't Fries en 't Hindeloopers compleet aander reflexe, zoetot 't liekent of me mèt 'n aander woord te make heet: het en wat beteikene allebei 'wat' of 'get' en koume ouch allebei vaan 't Aajdfries hwat.
Literatuur
[bewirk | brón bewèrke]Al in de zeventienden iew woort 't Hindeloopers dialek noe en daan es sjrieftaol gebruuk, beveurbeeld in 'nen almanak oet 1679. Dit is oetzunderlek, umtot 't Fries in welke vörm daan ouch toen wieneg woort gesjreve. Ouch oet de negentienden iew zien tekste bekind, boe-oonder - meh neet allein - 'n vertaoling vaan de parabel vaan de Verlore Zoon in 't Dialecticon vaan Johan Winkler.[1]
Wijer stökker koume oet d'n twintegsten iew. In de jaore zeventeg meinde me tot d'n tied riep waor veur 'nen dictionair, dee in 1981 oetkaom. De Hindelooperse sjrieftaol, inclusief deen dictionair, waore in deen tied 't werk vaan Gosse Blom. Tot zienen doed in 2014 zouw dee de groetste sjriever en vertaoler in 't Hindeloopers zien. D'n dictionair bleek nog neet touwreikend; daorum begós Blom vrij snel aon 'n ambitieuzer versie. Heer kraog de hölp vaan de Fryske Akademy, die 't werk nao zienen doed allein op ziech naom. In 2019 kaom oetindelek 't Graet Hylper Wordebook oet.
Ouch in 2019 versjeen e leedbook veur de próttestantse kèrk in 't Hindeloopers, vaan moojertaolspreker Wiebe Zoethout (ouch betrokke bij d'n dictionair) en de gepensioneerden dominee Cees Glashouwer.[2]
Stäölke
[bewirk | brón bewèrke]Heioonder volg e fragmint oet 't vertèlselke De vèsser en zien vrouw vaan de breurs Grimm. Alle vertaolinge zien oetindelek oet de Platduitse groondteks.
| Platduits[3] | Hindeloopers | Standaarfries | Mestreechs |
|---|---|---|---|
| So seet he ook eens by de Angel und seeg jümmer in das blanke Water henin: un he seet un seet. Do güng de Angel to Grund, deep ünner, un as he se heruphaald, so haald he enen grooten Butt heruut. Do säd de Butt to em ›hör mal, Fischer, ik bidd dy, laat my lewen, ik bün keen rechten Butt, ik bün 'n verwünschten Prins. Wat helpt dy dat, dat du my doot maakst? i würr dy doch nich recht smecken: sett my wedder in dat Water un laat my swemmen.‹ |
Op in dei seet er só wur ris te fiskjen, en sooch er geduerich yn it heldere wetter. Hy seet mar en hy seet mar. Dê geeng de dobber nei ûnderen, de dêpte yn, en dê't er ophelle, hee er in helen graeten bót oen 'e hook. De bót see tjian him: "Hear ris, fisker, yk smeak jy, leet my libjen bliuwe. Eigenlik bin yk gin bót, mar in betjoenden preans. Het hest deroen ast my daamekkest? Yk smeikje dochs naat. Sot my weróm yn it wetter en leet my swemme." |
Op in dei siet er sa wer ris mei de angel yn 'e hân yn it heldere wetter te stoarjen. Hy siet mar en hy siet mar. Doe bûgde de angel hiel djip troch. Doe't er ophelle, kaam der in grutte fisk út it wetter, in bot. De bot sei tsjin him: "Hark ris, fisker, ik freegje dy om my libje te litten. Eins bin ik net in bot, mar in betsjoende prins. Wat hast deroan ast my deamakkest? Ik smeitsje dochs net. Set my mar wer út yn 't wetter en lit my swimme." |
Op 'nen daag zaot 'r weer ins mèt zienen hengel in 't helder water te loere. Heer zaot mer en zoat mer. Daan góng d'n dobber nao oonder, gans deep, en wie 'r 'm ophaolde, had 'r 'ne groete bot aon d'n haok. De bot zag tegen häöm: 'Huur ins vèsser, iech vraog diech veur miech te laote leve. Iech bin geinen echten bot, iech bin 'ne betouverde prins. Wat höbste draon este miech doedmaaks? Iech wèl neet goon smeke; zèt miech trök in 't water en laot miech zwumme.' |
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is veur 't bèste deil gebaseerd op 't Friestaoleg equivalent, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren - Johan Winkler - Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1
- ↑ Friesch Dagblad - Ook het Hylpers kan taal van het hogere zijn
- ↑ Oersprunkeleke teks bij Projek Gutenberg
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]- De parabel vaan de Verlore Zoon in 't Hindeloopers in 't Dialecticon vaan Johan Winkler (1874); mèt inleiing
- Vertaoling vaan dezelfde teks oet 1996