Heulenteul

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Heulenteul ouch waal Eulenteul, Heulenteer of Heulentaer geneump (Latien: Sambucus. Nederlands:Vlierbessenstruik of Vledder) is ein gesjlach van sjnelgreujende heëstersaorte of klein buim en zint in te deile biej de kamperfoelie-èchtige. In de lente drage ze tuule van witte of crèmekleurige blome, gevolg door klein roaj, blawechtige of zjwarte vruchte. Ouch kump d'r 'ne vlier veur mèt 'n paars blaad en raoze bleum.

Daenaeve zint d'r de volgende rasse sjpeciaal veur de preductie van besse mèt ein hoag kleursjtofgehalte: 'Skondol', 'Samyl', 'Sampo', 'Mammut' en 'Haschberg'.

Saorte

Waereldwied kènt 't geslach 25 saorte, wovan d'r drie in Nederland en Belsj veurkómme:

De geweune vlier (Sambucus nigra), mèt zjwarte besse, is de belangriekste saort in Europa. Ein in de natuur veurkómmende variëteit van de geweune vlier is de peterselievlier (Sambucus nigra laciniata), die deep ingesjneje blajer haet.
De trosvlier of bergvlier (Sambucus racemosa) greujt in de kawwere gedeiltes van 't noordelik haufróndj en haet helderroaj besse.
De kroetvlier (Sambucus ebulus) is 'n zeldjzaam saort die meistal langs reviere, baeke en bosjrenj wirt gevónje. Mèt name de vruchte van dees vlier zint giftig.

Gebruuk

Zoawaal ’t blaad, de bloesem es ouch de vruchte van de heulenteul woorte vreuger, mèr noe soms ouch nog, door völ luuj gebruuk veur allerlei toepassinge. De Grieke en Remeine gebruukde de heulenteul es genaesmiddel.

Medisch gebruuk

Lèt good op 't veurbehawd bie medische informatie.
Gank bie gezóndjheidsklachte nao 'nen hoesdokter.

Thee van de blajer wirk bloodreinegend. Thee van de blome versjterk de aafwaer. Gekaokde besse versjterke de sjtofwisseling en waere ingezat taenge ischias en reuma. Vlierbessesiroap is good veur de kael biej 'n verkawdheid. 't Hulp de koarts te óngerdrökke biej griep.

Gekneusde blajer biejeingebónje baove 'n deur of raam hawwe mögge op aafsjtand. Kranse van vliertek lègk me euver de köp van paerd óm lestige vlege op aafsjtand te hawwe.

Gebruuk in de keuke

Zoawaal de bleum es de besse waere gebruuk veur 't make van wien; de besse waere ouch verwirk tot sjnaps en sjem of sjeleij. Vreuger woorte de besse van de kroetvlier ouch gebruuk voor ’t verve van sjtóf. De besse van kroetvlier kènne baeter neet rauw waere gegaete aangezeen ze lich verguftig zeen. Ze bevatte de nao dit gesjlach geneumde sjtof sambunigrine, die door kaoke ónsjadelik wirt gemaak.

Van de bloomsjerme kènne vlierbloesembeignets waere gemaak, ein toetje. Hiejveur mótte dees in 'n besjlaag waere geduip en daonao in ruum vèt goudbroen waere gebakke.^[1]

Vlierbloesem lieët me aeve trèkke in water en gefilterd kènt me daovan limmenaad make dae verfrisjend en zjweitaafdrievend wirk, sjpeciaal biej verkawdheid. Dit kènt ouch mèt de jóng sjöt gedaon waere in de periood van Sint Jan (24 juni) die dan op zien krachtigste zint.

Vlierbesse waere altied gekaok, ze bevatte völ vitamines. Ze gaeve eine pittige sjmaak biej 't toevoge aan kroezjelesjem. Me kènt ouch van vlier zelf 'ne sjterke sjem (confituur) of siroap make. Gezeef is deze siroap 'n good hoosmiddel taenge kael- en boekpien.

In Beerse wirt graanjenever op basis van vlierbessesaap gebotteld, 't Beers Vlierke. Dees sjtreekdrank haet 'ne zeute sjmaak. En in Lommel besjeit 'ne likeur op basis van vlierbesse, Klotsenbos geneump.

Biejgeluif

Aan de bloesem van de heulenteul waere veursjpellende krachte toegesjreve. In Midde-Europa hange jóng maedjes in de nach van einentwintig juni 'n bleujende vlierbloesem achter 't bèd. Hiejdoor zal hunne toekómstige echgenoot zich in hunne druim aopebare.^[1]
Eine veur de sjtal geplante heulenteul zou ’t veë besjerme taenge ónheil en tovenaerie.
Oos veurawwesj in Wes-Europesche plante de sjtroek in de buurt van hun weuning óm de gooj geiste aan te trèkke en de kwaoj geiste te bezjwaere.
’n Aw toepassing is dat me de gedruigde bleumkes van de heulenteul tösje de aerpel lag óm dees langer good te hawwe.

Symbiose

De vlier is de favoriete waardplant (gastheër) veur de microvlinders Epagoge grotiana, Phlyctaenia coronata en Udea prunalis van de sjummel (zjwam) Judasoar. De besse van de heulenteul zint ein belangrieke brón van voedsel veur völ veugel.

Trivia

De heulenteul wirt in Noord-Holland en Ameland ouch waal flarieboom of vlaarder genoemd.
De tek van de heulenteul zint van bènne hol mèr gevöld mèt ’n saort merg. Vreuger sjnooje de kènjer oet dees tek ’n klein fuitje door dees oet te holle door ’t merg d'r oet te haole en dan gaetjes in de piep te make.