Alpe
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Oeals. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Alpe (Keltisch "alb" = hoog, "alpa" = Gebergte) zeen 't hoogste gebergte in Middeeuropa. 't Sjtrektj zich in eine 1.200 kilomaeter lange en tösse 150 en 250 kilomaeter [1] breije baog oet van'ne Franse Middellandse Zee toet 't Pannonisch Bekke. De Alpe zeen verdeild euver ach lenj: Frankriek, Monaco, Italië, Zjwitserlandj, Oosteriek, Slovenië, Duitslandj en Liechtenstein. In totaal laeve d'r taege de 13 miljoen miense.
Euverzich
[bewirk | brón bewèrke]
De gezamelikke alperegio besjtriek ein oppervlakte van ongeveer 200.000 veerkantje kilomaeter[2] 't gebied sjtrektj zich ongeveer 750 km van oos nao wes oet,en ongeveer 400 km van noord nao zuid oet en weurdj door 't Rhônedal, de baoveloup van'ne Donau, de klein Hongaarse leegvlakte, de Po-vlakte en'ne Golf van Genua begrens.
In 't weste van'ne Alpe ligke berg van meer es 4000 maeter, de oostelikke Alpetuup zeen toet rondj de 3000 maeter hoog. De hoogste top is de Mont Blanc (4811 m) en daonaeve zeen nog 128 tuup hoger es 4000 maeter. De Alpe zeen ein relatief jonk gebergte, gevormpdj tiedes de Alpiene orogenese in 't Tertiair. In'ne Alpe ontsjpringe väöl grote riviere van Europa, zo es de Rhône, de Rien, de Po en'ne Inn.
De Alpe vorme ein belangrieke klimatologiese en geografiese barrière in Europa. Ze vorme de watersjeijing tösse 't noorde en zuide van Europa en sjeije 't mediterraan klimaat van Zuid-Europa van 't door de Atlantische Oceaan beïnvloedje gematigdj klimaat van Noord- en Midde-Europa. Sins de prehistorie vorme de Alpepasse belangrieke verbinjinge tösse Zuid- en Noord-Europa.
Waordherkoms
[bewirk | brón bewèrke]"Alpe" is de meervoudsvorm van 't waord "Alp", det oorsjpronkelik in de veurromeinse tied, waarsjienlik eine "(hoge) berg", en later zoget wie "Bergwei" beteikendje. In dees opvatting is 't waord Alb(e)/Alp(e) toet op vandaag in Alemannischen dialekte laevendig. De vreuger döks aangenomme verbinjing mit 't indogermaanse adjektief *albhos "wit" is neet waarsjienlik.[3]
Es euvergedrage naam weurdj "Alpe" ouch es beteikenis gebroektj veur anger gebergtes: Australiese Alpe, Nuuj Zeelandse Alpen, Apuaanse Alpe. "Alpin" weurdj ouch es begrip veur ein berglandsjap gebroektj, zo es alpine weurdj gebroektj es begrip veur 't hooggebergte of es synonym veur "Berg-" in 't algemein, wie in alpines klumme, alpine skieje.