Bekiek brón van Fiji

{{dialek|Mestreechs}}
{{landjtabel|
| naomlandj = Fiji
| vlag = [[Plaetje:Flag of Fiji.svg|120px|Veendel vaan Fiji]]
| waope = [[Plaetje:Coat_of_arms_of_Fiji.svg|100px|Waope vaan Fiji]]
| lokasie = [[Plaetje:LocationFiji.png|250px|Ligking vaan Fiji]]
| taole = [[Ingels]], [[Fijiaans]], [[Fiji Hindoestani]]
| hoofstad = [[Suva]]
| staotsvörm = parlementair [[rippubliek]]
| staotshoof = [[Epeli Nailatikau]]
| titelhoofregering = premier | naomhoofregering = [[Frank Bainimarama]]
| titelhoofregering1 = veurzitter Raod van Sjtamhoofde | naomhoofregering1 = Epeli Nailatikau
| titelhoofregering2 = opperhoof | naomhoofregering2 = [[Elizabeth II vaan 't Vereineg Keuninkriek|Elizabeth II]]
| km2 = 18.274 | pctwater = praktisch 0
| inwoeners = 849.000 (2009) | deechde = 46,4
| munteinheid = [[Fijiaansen dollar]] | valutacode = FJD
| tiedzaone = +11 - 12
| fiesdaag = [[10 oktober]]
| vouksleed = [[God bless Fiji]]
| tld = fj | landjcode = FJI | tillefoon = 679
}}
'''Fiji''' (ouch wel ''Fiji-eilen''; officieel <small>(Ingels)</small> '''Republic of Fiji''', <small>(Fijiaans)</small> '''Matanitu ko Viti''', <small>(Hindoestani)</small> '''Fijī Ganarājya/फ़िजी गणराज्य''') is 'n [[eilandnatie]] in [[Oceanië]], in de [[Stèl Oceaon|Stèl Zuidzie]], oostelek vaan [[Vanuatu]], zuielek vaan [[Tuvalu]], zuidwestelek vaan [[Wallis en Futuna]] en noordwestelek vaan [[Tonga]]. 't Land weurt nog zjus tot [[Melanesië]] gerekend en is lid vaan 't [[Brits Gemeinebès]].

==Bestuurleke indeiling==
Aofgezeen vaan 't eiland [[Rotuma]], wat de status vaan oonderhuregheid (''dependency'') heet - dit hèlt otonomie in - is Fiji verdeild in veer divisies (''divisions'') die wijer zien verdeild in veertien [[provincie]]s. De perceis indeiling is zoe:

{|
|
* [[Rotuma]]
* [[Midde (Fiji)|Midde]]
** [[Naitasiri]]
** [[Namosi]]
** [[Rewa]]
** [[Serua]]
** [[Tailevu]]
* [[Noord (Fiji)|Noord]]
** [[Bua]]
** [[Cakaudrove]]
** [[Macuata]]
|
* [[Oos (Fiji)|Oos]]
** [[Kadavu]]
** [[Lau (Fiji)|Lau]]
** [[Lomaiviti]]
* [[Wes (Fiji)|Wes]]
** [[Ba]]
** [[Nadroga-Navosa]]
** [[Ra (Fiji)|Ra]]
|
[[Plaetje:Fiji divisions named.png|left|thumb|Divisies vaan Fiji]]
|}

==Fysische geografie==
Fiji is oongeveer haaf zoe groet wie Nederland en 't Belsj; allewel tot 't dus e klei land is (152e op de lies vaan zelfstendege len, nao Slovenië en veur Koeweit), is 't nog eint vaan de groeter len in de Stèl Zuidzie. Dit relatief groet oppervlaak kump veural op rekening vaan de twie hoofeilen [[Viti Levu]] en [[Vanua Levu]]. In totaol tèlt 't land 332 eilen, boevaan 'rs 106 bewoend zien. Dees eilen ligke bijein in 'nen [[arjsipel]], mèt oetzundering vaan de oonderhuregheid [[Rotuma]], die 220 ziemijl noordelek vaan de hoofgróp ligk, en 't oonbewoend atol [[Ceva-i-Ra]], wat wied nao 't zuie ligk. Väöl eilen, toch zeker de twie groete, zien bergechteg; hoegsten top is d'n [[Tomanivi]] op Viti Levu, dee 1324 meter mèt. 't Land heet e tropisch zieklimaot, mèt wieneg variatie 't jaor door, meh e bitteke hoeger temperature en zwoerdere regeval in de zoemer vaan 't zuielek haafroond.

===Levende natuur===
[[Plaetje:Fijiparrotfinch savusavu jun08.JPG|thumb|De [[Fijipappegejamandine]] (''Erythrura pealii''), ein vaan de endemische vogelsoorte vaan Fiji]]
De fauna vaan Fiji is 'nen typischen eilandfauna: relatief erm in soorte, gein aander zoogdiere es [[vleermuis]] en relatief väöl [[endemie|endemische]] soorte. Endemisch in (en op) Fiji zien oonder mie de [[gekampde Fijileguaon]] (''Brachylophus vitiensis''), de [[Fijislang]] (''Ogmodon vitianus''), en de [[Fijigroondkwakker]] (''Platymantis vitianus'') en [[Fijiboumkwakker]] (''Platymantis vitiensis''), zoewie versjèllende [[veugel]]. Ouch Rotuma kint zeker einen inheimse vogel: de [[karmozijndwerghoningeter]] (''Myzomela chermesina'').

==Cultuur en demografie==
De inheimse bevolking vaan Fiji weurt gezeen es Melanesisch, wat e bitteke 'ne perrepluterm is veur e groet aontal nogal versjèllende eilandvolker in 't zuidweste vaan de Zuidzie. De cultuur vaan Rotuma is sterk [[Polynesië|Polynesisch]] beïnvleujd. De inheimse taole zien dudelek aonein verwant en hure bij de [[Austronesische taole]]. E groet deil vaan de bevolking is evels vaan Zuid-Aziatische aofkóms (zoegeneumde Indo-Fijiërs). Sinds die es arbeiers nao Fiji kaome heet 't spanninge gegeve tösse de inheimse en Indische bewoeners: de ierste wèlle hun taol en cultuur behawwe, de aandere eise gelieke rechte en cultureel erkinning op. In 't land is 't demoniem ''Fijiaons'' (Ingels: ''Fijian'') bij wèt gerizzerveerd veur etnische Fijiërs, dewijl veur lui mèt de Fijiaanse nationaliteit d'n term ''Fiji nationals'' weurt gebruuk.

===Etnische gróppe===
Etnische Fijiërs wie bove besjreve make zoe'n 54,3% vaan de bevolking oet. Oondaanks tot ze minstens twie versjèllende taole spreke (zuug oonder), weure ze es ei volk gezeen. De [[Rotumaone]] evels, die 1,2% vaan de bevolking zien (en gooddeils boete Rotuma woene), weure wel es 'n aander bevolkingsgróp gezeen: oondaanks ing taolkundege ban mèt Fiji is hun materieel cultuur ieder Polynesisch. [[Indo-Fijiaone]] zien mèt 38,1% de twiede gróp. Hun aondeil is in de lèste decennia get gesloonke. De res vaan de bevolking weurt oetgemaak door [[blaanke]], [[Aziaote]] en aander Stèl-Zuidziebewoeners.

===Taole===
De taolsituatie in Fiji is, oondaanks 't groet aontal eilen, relatief euverziechtelek. [[Ethnologue]] hèlt 't aontal taole op tien, dewijl sommege daovaan ouch es dialekte kinne gelle. De inheimse taole vaan Fiji hure tot de [[Centraol-Pacifische taole]], die (wie bove gezag) 'n gróp vaan Austronesische taole zien. 't Gief in Fiji twie gróppe: de Oos-Fijitaole en de Wes-Fiji-Rotumataole. Bij de ierste gróp huurt de nationaol taol, 't [[Fijiaans]], en get kleinder täölkes, 't [[Gonedau (taol)|Gonedau]], 't [[Lauaans]] en 't [[Lomaiviti]], die dèks ouch es Fijiaonse dialekte weure gezeen, meh vaan de (standaard)taol zoeväöl aofwieke tot ze neet noedzakelek oonderein te verstoon zien. 't Fijiaons heet nog aander dialekte die dat wel zien; 't dialek vaan 't eiland [[Bau]] steit 't kortste bij de standaardtaol. 't [[Wes-Fijiaans]] is de twiede inheimse taol; ouch zij heet e dialek wat Ethnologue veur 'n apaarte taol hèlt: 't [[Namosi-Naitasiri-Serua]]. Ouch 't [[Rotumaans]] steit taolkundeg gezeen bezunder kortbij 't Wes-Fijiaons, meh heet väöl Polynesische lienwäörd, wat häör e gans eige karakter gief. De Polynesische taole, die in Fiji neet inheims weure gesproke, zien trouwes de derde gróp vaan de Centraol-Pacifische taole. Vaanajds meint me tot ze 't ingste verwant zien aon 't Oos-Fijiaons, recinte oonderzeukers dinke tot zjus 't Wes-Fijiaons korter debij steit.

'Vreem', ingebörgerde taole in Fiji zien 't [[Gilbertees]] (Kiribati), 't [[Ingels]] en 't [[Fiji Hindoestani]]. Dees lèste taol weurt dèks e [[Hindi]]-dialek geneump. 't Baseert zien evels veural op [[Awadhi]] en [[Bhojpuri]], en umtot die ouch wel es apaarte taole weure gezeen (in tegestèlling tot 't [[Khariboli]], boe-op Standaard-Hind(oestan)i is gebaseerd), gelt 'tzelfde veur 't Fiji-Hindoestani (vergeliek 't [[Sarnami Hindoestani]] in Suriname).<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=FJ Ethnologue report for Fiji]</ref>

===Religie===
De inheimse Fijiaone zien euver 't algemein [[christendóm|christelek]], dewijl de Indo-Fijiaone hun eige religies höbbe mètgenome. Dit lievert de volgende religieus samestèlling op: 64,5% christene (daovaan 34,6%pt. [[methodisme|methodiste]], 9,1%pt. [[roems-katholicisme|roems-kathelieke]], 5,7%pt. Assembly of God ['n [[pinkstergemeintes|pinkstergemeinte]]], 3,9%pt. [[zevendendaagsadventiste]], 0,8% [[anglicanisme|anglicaone]] en 10,4% aandere), 27,9% [[hindoeïsme|hindoes]], 6,3% [[islam|moslims]], 0,3% [[sikhisme|sikhs]], 0,3% aanders en 0,7% neet-religieus.

==Historie==
In d'n tied tösse 3500 en 1000 veur Christus waor 't eiland al bewoend, meh welke vaan de versjèllende Austronesische migratiegolve dat waor(e) vèlt neet gemekelek te achterhole. Roond 800 veur Christus kump de [[Lapita]]-cultuur op, die me mèt de veurawwers vaan de Polynesiërs associeert. Naodeen zien ze vaanoet de eilen nao 't noorde, zuie en ooste oetgezwermp, dewijl ze Fiji zelf of höbbe verlaote, of zien verdroonge en geassimileerd in de modern Fijiërs, die, wie bove gezag, ing aon de Polynesiërs verwant zien. De inheimse Fijiërs stoonte bij hun Polynesische naobers bekind es gooj handwèrkers, en in hun handgemaakde zakes handelde ze.

D'n ierste blaanke die de eilen aondeeg waor d'n Hollender [[Abel Tasman]], dee dao in [[1643]] op zien oontdèkkingsreis nao 't [[Zuidland]] laankskaom. Later kaome ouch de Britte aon, meh de bewoeners hadde 'n groete vechlus en dege aon [[kannibalisme]], wat potentieel koloniste wegheel. [[James Cook|Kaptein Cook]] lierde ind achtienden iew de Fijiërs kinne door hun vrunteleker noordernaobers de [[Tonga]]one. 't Is ouch de verawwerde [[Tongaans]]e vörm vaan de landsnaom die me in 't weste is goon gebruke (''Viti'' > ''Fiji'', spreek oet 'Fietsjie'; modern Tongaans ''Fisi''). Vaanaof begin negentienden iew kaom veurziechtege kolonisatie op gaank; boete de [[missie]] waor de Europese presintie veural geriech op de handel in [[sandelhout]] en [[ziekomkommers]]. Later woorte ouch versjèllende landbouwplante wie sókkerreet ingeveurd. In dezen iew vereinegde ouch 'n inheims stanhoof, [[ratu]] [[Seru Epenisa Cakobau]] vaan 't eiland Bau, um gans Fiji in ei riek te vereinege. Heur neumde ziech 'keuning vaan Fiji', 'nen titel dee heer in [[1874]], wie 't land bij 't Vereineg Keuninkriek woort ingelief, mós euverdoen aon keuningin Victoria. E gevolg vaan de massaol immigratie vaan blaanke waor 't verspreie vaan besmetteleke krenkdes oonder de 'naïef' eilandpopulatie; in de jaore 1870 storf zoe e daarde vaan alle Fijiërs aon de [[mazele]]. Op de plantages kaome väöl Indiase contrakarbeiers te wèrke, zoeväöl tot hun aontal op 't ind bekans zoe groet waor wie dat vaan de inheimse.

In [[1970]] woort Fiji oonaofhenkelek, iers nog es democratisch ''commonwealth realm'' mèt de Britse keuning(in) aon 't hoof, meh nao twie staotsgrepe in [[1987]] es republiek (de Britse keuningin heel wel d'n titel 'opperhoof' en versjijnt nog ummertouw op munte). Dees coups kaome door proteste vaan de klein Fijiaonse miederheid, die voont tot de regering te väöl door de Indo-Fijiërs gedomineerd waor. Ouch in [[2000]] en [[2006]] voont coups plaots, en in [[2009]] waor 't land nao 'ne constitutionele crisis weer kort debij.

==Bronne==
''Dit artikel is hoofzakelek gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in [http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Fiji&oldid=467704366 dees versie].''

===Rifferenties===
<references/>

{{Oceanië}}