Bekiek brón van Congo-Kinshasa

{{dialek|Mestreechs}}
{{landjtabel|
| naomlandj = Congo-Kinshasa
| vlag = [[Plaetje:Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg|120px|Vlag van Kongo-Kinshasa]]
| waope = [[Plaetje:Coat of arms of the Democratic Republic of the Congo (grey spear).svg|120px|Waope van Kongo-Kinshasa]]
| lokasie = [[Plaetje:Democratic Republic of the Congo (orthographic projection).svg|250px|Lokasie van Kongo-Kinshasa]]
| taole = [[Frans]]
| hoofstad = [[Kinshasa]]
| staotsvörm = [[Rippubliek]]
| staotshoof = [[Félix Tshisekedi]] (sinds [[2019]])
| titelhoofregering = premier| naomhoofregering = [[Jean-Michel Sama Lukonde]] 
| km2 = 2.344.858 | pctwater = 3,3
| inwoeners = 81.331.050 <small>(2016)</small> | deechde = 24,7
| munteinheid = [[Congolese frank]] | valutacode = CDF
| tiedzaone = +1 tot +2
| fiesdaag = [[30 juni]]
| vouksleed = [[Debout Congolais]]
| tld = cd | landjcode = COD | tillefoon = 243
}}
'''Congo-Kinshasa''', officieel de '''Democratische Rippubliek Congo''' ([[Frans]]: ''République Démocratique du Congo'', [[Kikongo]]: ''Republiki ya Kongó Demokratiki'', [[Luba-Kasai]]: ''Ditunga dia Kongu wa Mungalaata'', [[Lingala]]: ''Republika ya Kongo ya Dimokalasi'', [[Swahili]]: ''Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo'') en tot [[1997]] bekind es ''Zaïre'', is e land in centraol [[Afrika]] wat grens aon [[Congo-Brazzaville]], de [[Centraal Afrika|Centraal-Afrikaanse Republiek]], [[Zuid-Soedan]], [[Oeganda]], [[Rwanda]], [[Boeroendi]], [[Tanzania]], [[Zambia]], [[Angola]] es ouch de [[exclave]] [[Cabinda]] van Angola, mèt 'ne smalle kösstrook aon d'n [[Atlantischen Oceaan]]. Nao oppervlak is 't 't twiede groetste land vaan Afrika (nao [[Algerije]]), nao inwoenertal 't veerde (nao [[Nigeria]], [[Ethiopië]] en [[Egypte]]). 't Land heet 'n rieke en diverse natuur, die oet versjèllende tropische biotope besteit. 

==Naom==
De naom ''Congo/Kongo'' kump vaan de [[Congo (revier)|Congo-revier]], zoewie vaan 't gelieknaomeg keuninkriek wat hei iewelaank, veur de Europese kolonisatie, aon de kös heersde, en 't volk wat 't [[Kikongo]] sprik. Umtot dit riek bij de Europeaone bekind waor en 't binneland dat tot ind negentienden iew neet waor, woort de naom 'Congo' stroumopwaarts touwgepas - ouch op rieke en volker die aander taole hadde.

Bij de Europese kolonisatie vaan dat achterland kraoge drei territoria dee naom: [[Portugees-Congo]] (noe es [[Cabinda (provincie)|Cabinda]] deil vaan [[Angola]]), [[Frans-Congo]] en [[Belsj-Congo]]. Wie de lèste twie len woorte in 1960 oonaofhenkelek woorte, hele ze allebei de naom Congo. Um ze oeterein te hawwe, weure soms de ganse naome gebruuk: ''Rippubliek Congo'' veur de veurmaolege Franse kolonie en ''Democratische Rippubliek Congo'' veur 't land wat vreuger Belsj waor. Alternatief kin me spreke vaan ''Congo-Brazzaville'' en ''Congo-Kinshasa'' (tot 1966 ''Congo-Leopoldville''), nao de respectieveleke hoofstei. 'n Rei daoveur kin zien, tot me de claims op democratie vaan de (dictatoriaol) regering neet wèlt legitimere. In officieel en semi-officieel gebruuk (diplomatie, peers etc.) euverheerse wel de officieel naome.

== Historie ==
't Gebeed wat noe Congo-Kinshasa is weurt al 10.000 jaor door [[pygmeeë]] bewoend. Vaan 2000 veur Christus tot 500 nao Christus woorte die verdreve door de [[Bantoe]]s. In de [[vieftienden iew]] waor 't [[Keuninkriek Kongo]] de heersende mach. Dit waor 't ierste wat [[Portugal|Portugese]] oontdèkkers te zien kraoge wie ze de kös vaan 't continent verkóste. De keuninge vaan Congo knuipde direk gooj ban mèt de Portugeze aon. Keuning Nzinga-a-Nkuwu bekierde ziech tot 't [[christendom]] (oonder d'n duipnaom ''[[Jan I vaan Congo|João I]]'') en leet in zien hoofstad [[M'banza-Kongo]] (São Salvador) zelfs 'n kathedraol bouwe. Heer handelde väöl mèt de Portugeze, neet in de lèste plaots in inheimse slave. De [[slavenhandel]] maakde de keuninge sjatriek, meh zörgde deveur tot de bevolking woort oetgedund.

Vaan de res vaan 't land is nog väöl minder bekind. Swahili sprekende handelere kaome wel in 't ooste, meh höbbe dao gein oetgebreide besjrievinge vaan achtergelaote. Hei moot me ziech mèt euverlievering en archeologie behelpe.

Wie d'n transatlantische slaovenhandel woort aofgesjaf, beteikende dat 'ne zwoere slaag veur de Kongolese economie. Daobij zochte de Portugeze nao nui verdeenste in Afrika. Me besloot de Kongo noe mer gans te oonderwerpe, wat in 1857 gebäörde. Vaanaof 1870 evels begós de Belzje keuning [[Leopold II vaan 't Belsj|Leopold II]] intrèsse te kriege in e koloniaol riek. De moond vaan de [[Congo (revier)|Congo-revier]] waor neet zoe ferm in Portugese han. Nao 'n expeditie vaan de Brit [[Henry Morton Stanley]] besloot Leopold dit gebeed tot zie persoenelek bezit te make. Dit woort häöm op de [[Conferentie vaan Berlien]] in [[1885]] persoenelek touwgekind.

De [[Vrijstaot Congo]] woort officieel 'n oonaofhenkelek land wat mèt 't Belsj allein in [[personeel unie]] waor. De oonderwerping vaan 't land góng neet vaanzelf. Me gebruukde inheimse huurlinge, die 't groofste geweld tege de bevolking gebruukde um ze te oonderwerpe. Financieel leep de kolonie in 't begin ouch neet good, meh naotot me 'n spoorlijn tot deep in 't binneland aonlag góng 't loupe. Leopold leet de inheimse veural [[róbber]] producere. De opgelagte quota waore evels oonminselek en maakde tot de inheimse neet mie genóg kóste jaoge en verzamele. Begin jaore 1900 leekde verhaole euver 't geweld en d'n hoonger in de Vrijstaot nao de westerse peers oet. Oonder zwoere binne- en boetelandse drök besloot 't parlemint in [[1908]] Leopold zien Vrijstaot aof te numme en es gewoen kolonie aon 't Belsj touw te veuge.

Nao de instèlling vaan de kolonie [[Belsj-Congo]] normaliseerde de situatie get. Koloniaol ideeë wie bekiering en oonderwies woorte op groete sjaol door de missie in praktijk gebrach. 't Land industrialiseerde ouch; väöl Congoleze gónge es gojekoupe krachte in de kopermijne wèrke of gónge nao Leopoldstad (Kinshasa), boe 'n have waor. In d'n [[Ierste Wereldoorlog]] vele Belzje soldaote vaanoet de kolonie [[Duits-Oos-Afrika]] binne. 't Belsj heel 'r 't [[mandaotgebeed]] [[Roeanda-Oeroendi]] aon euver. In d'n [[Twiede Wereldoorlog]] bleef 't land, oondaanks de bezètting vaan 't Belsj, aon de geallieerde kant stoon. Congolese tróppe vochte oonder mie in [[Italiaons-Oos-Afrika]] tege fascistisch Italië.

Nao d'n Oorlog wees in 't begin niks trop tot 't land ziech wouw aofsjeie. Väöl Belzje vestegde ziech in de kolonie, zoewel veur missiewerk es veur d'n handel. In de late jaore viefteg evels begós me in intellectueel kring de roop um 'nen eige staot te hure. Umtot de beweging veur [[dekolonisatie]] mondiaol waor, góng 't hel en besloot me al gaw tot 't Belsj de Congo neet kós hawwe. Op 30 juni 1960 woort 't land oonaofhenkelek vaan 't Belsj. 

Oonder d'n ierste president [[Patrice-Eméry Lubumba]] braok al direk chaos oet (de zoegeneumde [[Congocrisis]]). De jaore dao-op leep dee chaos ummer mie oet de hand. In [[1965]] kaom, mèt hölp vaan 't weste, ginneraol [[Joseph Mobutu]] aon de mach. Mobutu bleek evels al gaw 'nen echten dictator. Heer verriekde ziechzelf en zien femilie door euveral bij de groete bedrieve de wins op te eise en stèlde 'n oetgebreide persoensverhierleking in. Heer herneumde 't land in 1971 tot ''Zäire''. Oondaanks de greujende minserechtesjenninge heel 'r in principe de steun vaan 't weste, umtot heer de stabiliteit brach die 't land oonder Lubumba hat gemis.

't Ind vaan Mobutu zie bewind kaom in de jaore negenteg. Mèt de oorloge in Rwanda en Boeroendi vlöchde väöl [[Hutu's]] nao Oos-Kongo, ouch rebelle, wat veur de [[Tutsi's]] in de regering rei waor veur op Congolees gebeed militair in te griepe. In dat conflik steunde de Rwandese regering de rebelle vaan [[Laurent Kabila]], die ziech tege Mobutu verzatte. In [[1997]] begóste die rebelle vaanoet 't ooste op te rukke. In korten tied pakde ze gans 't land; 't regeringsleger booj wieneg weerstand en de bevolking leet Mobutu ummer mie valle. Op 20 mei vaan dat jaor traoj heer aof. Kabila woort president en herstèlde de naom 'Congo'.

In de jaore daonao woorte de ban mèt de westerse len, die in de lèste jaore vaan 't Mobutu-bewind ech wel waore verzoerd, herstèld. Oondanks väöl gooj bedoelinge woort 't land evels gein democratie. 't Lökde de regering veural neet um 't ooste oonder controle te hawwe. Wie vreuger al in de koloniaolen tied en later in de ierste decennia vaan oonaofhenkelekheid waore dao tal vaan rebellegróppe actief, die ziech oonderein en de regering hel bevochte. Wel woort in 2002 vrei geslote mèt de regering vaan Rwanda, die iejer claims op Congolees groondgebeed opgaof. Ouch in aander deile vaan 't land weure nog mèt regelmaot conflikte en börgeroorloge oetgevochte.

==Bestuurleke indeiling ==
Tot fibberwarie 2009 bestoont Kongo-Kinshasa oet 10 provincies, mer daonao woort 'n nui indeiling vaan krach.
{| class="wikitable"
! #
! Provincie
! Hoofstad
! Tiedzone
! Kaart
|-
| 1 || [[Kinshasa]] || [[Kinshasa]] || +1 || rowspan="26" valign="top" | [[Plaetje:Provinces de la République démocratique du Congo - 2005.svg|400px|25 provincies en de hoofstad]]
|-
| 2 || [[Kongo central]] || [[Matadi]] || +1
|-
| 3 || [[Kwango (provincie)|Kwango]] || [[Kenge]] || +1
|-
| 4 || [[Kwilu (provincie)|Kwilu]] || [[Kikwit]] || +1
|-
| 5 || [[Mai-Ndombe]] || [[Inongo]] || +1
|-
| 6 || [[Kasaï (provincie)|Kasaï]] || [[Luebo]] || +2
|-
| 7 || [[Lulua (provincie)|Lulua]] || [[Kananga (Congo-Kinshasa)|Kananga]] || +2
|-
| 8 || [[Oost-Kasaï]] || [[Mbuji-Mayi]] || +2
|-
| 9 || [[Lomami (provincie)|Lomami]] || [[Kabinda (stad)|Kabinda]] || +2
|-
|10 || [[Sankuru]] || [[Lodja]] || +2
|-
|11 || [[Maniema]] || [[Kindu]] || +2
|-
|12 || [[Zuid-Kivu]] || [[Bukavu]] || +2
|-
|13 || [[Noord-Kivu]] || [[Goma]] || +2
|-
|14 || [[Ituri]] || [[Bunia]] || +2
|-
|15 || [[Haut-Uele]] || [[Isiro]] || +2
|-
|16 || [[Tshopo]] || [[Kisangani]] || +2
|-
|17 || [[Bas-Uele]] || [[Buta]] || +2
|-
|18 || [[Noord-Ubangi]] || [[Gbadolite]] || +1
|-
|19 || [[Mongala]] || [[Lisala]] || +1
|-
|20 || [[Zuid-Ubangi]] || [[Gemena]] || +1
|-
|21 || [[Evenaarsprovincie]] || [[Mbandaka]] || +1
|-
|22 || [[Tshuapa]] || [[Boende]] || +1
|-
|23 || [[Tanganyika (provincie)|Tanganyika]] || [[Kalemie]] || +2
|-
|24 || [[Haut-Lomami]] || [[Kamina]] || +2
|-
|25 || [[Lualaba (provincie)|Lualaba]] || [[Kolwezi]] || +2
|-
|26 || [[Haut-Katanga]] || [[Lubumbashi]] || +2
|}

=== Provincies tot fibberwarie 2009 ===
{| class="wikitable"
! #
! Provincie
! Hoofstad
! Tiedzone
! Kaart
|-
| 1 || [[Bandundu (provincie)|Bandundu]] || [[Bandundu (stad)|Bandundu]] || +1 || rowspan="11" valign="top" | [[Plaetje:DCongoNumbered.png|Provincies vaan Congo-Kinshasa]]
|-
| 2 || [[Neder-Congo]] || [[Matadi]] || +1
|-
| 3 || [[Evenaarsprovincie]] || [[Mbandaka]] || +1
|-
| 4 || [[West-Kasaï]] || [[Kananga (Congo-Kinshasa)|Kananga]] || +2
|-
| 5 || [[Oost-Kasaï]] || [[Mbuji-Mayi]] || +2
|-
| 6 || [[Katanga (provincie)|Katanga]] || [[Lubumbashi]] || +2
|-
| 7 || [[Kinshasa]] ||  || +1
|-
| 8 || [[Maniema]] || [[Kindu]] || +2
|-
| 9 || [[Noord-Kivu]] || [[Goma]] || +2
|-
|10 || [[Orientale]] || [[Kisangani]] || +2
|-
|11 || [[Zuid-Kivu]] || [[Bukavu]] || +2
|}

==Taole==
[[Plaetje:Map_-_DR_Congo,_major_languages.svg|thumb|De veer groetste inheimse taole vaan Congo-Kinshasa.]]
Wie wel mie len in Afrika is ouch Congo-Kinshasa divers op taolgebeed. Dat kump door twie factore. Ierstens is 't aontal taole in de regio zoewiezoe groet. Twiedens is 't land door koloniaol vereuveringe biejeingebrach; de grenze höbbe niks mèt cultuurgrenze te make.

't [[Frans]] waor in de koloniaolen tied de insegste officieel taol; Nederlands woort neet gebruuk. Wie in mie Afrikaonse len heet de pos-koloniaol taol de functie vaan cultureel neutraol bindmiddel tösse de volker. In stei boe väöl lui vaan versjèllende volker biejeinkoume - veural in Kinshasa - is 't Frans ouch de veurnaomste spreektaol en daobij de ierste taol vaan väöl lui. Congo-Kinshasa is nao Fraankriek 't land mèt de groetste populatie vaan Franstaolege.

In de res vaan 't land euverheerse inheimse taole. Veeroet de mieste inheimse taole zien [[Bantoetaole]], wie die in de ganse regio euverheerse. In 't noorde weure get [[Bantoïde taole]] gesproke die neet bij 't ech Bantoe hure; in 't noordooste vint me ouch [[Soedantaole]], die bij 'n gans aander femilie hure. De [[Paleo-Pygmese taole|eige taole vaan de pygmeeë]] zien allaank verdwene; zij höbbe de Bantoetaole euvergenome. De veer groetste taole vaan 't land zien [[Lingala]] (de taol die internationaol 't mieste mèt Congo-Kinshasa weurt geassocieerd), [[Kikongo]], [[Tshiluba]] en [[Swahili]]. 't Swahili is neet ech presint es ierste taol, meh waor al veur de Europese kolonisatie 'n groete handelstaol in gans Oos-Afrika en naovenant ouch Oos-Congo. 't Lingala heet ziech oonder Belsj bewind hendeg verspreid. In totaol kint 't land evels mie es 200 inheimse taole. Rillatief groete taole die neet boveregionaol weure verstande zien [[Mashi]], [[Mongo]], [[Lunda]], [[Kilega]], [[Tetela]], [[Chokwe]], [[Budza]], [[Ngbandi]], [[Lendu]], [[Mangbetu]], [[Yombe]], [[Nande]], [[Ngbaka]], [[Zande]], [[Lugbara]] en [[Komo]]. 't [[Kinyarwanda]] is 'n groete migrantetaol, zeker sinds in de jaore negenteg väöl vlöchtelinge oet Rwanda nao Oos-Kongo zien gekoume.

{{Afrika}}