Santa Catarina
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Santa Catarina Sjtaot van Brazilië | |||
| |||
|
| |||
| Code | SC | ||
| Regio | Zuid | ||
| Hoofsjtad | Florianópolis | ||
| Gouvernäör | Eduardo Pinho Moreira | ||
| Aantal gemeintes | 295 (lies) | ||
| Opperflaakde | 95.736 km² | ||
| Inwoeners – Deechde: |
6.910.553 (2016) 72,18/km² | ||
| Tiedzaone | UTC -3 | ||
Santa Catarina is ein vaan de 27 federaol einhede vaan Brazilië. De staot grens mèt de klok mèt aon Paraná, d'n Atlantischen Oceaon, Rio Grande do Sul en Argentinië (provincie Misiones). Hoofstad is Florianópolis. Santa Catarina waor e groet deil vaan de koloniaolen tied de uterste grens vaan de Portugese vesteging. De kolonisatie vaan 't achterland kaom pas good op gaank in de negentienden iew. De aongetrokke koloniste kaome oet diverse Europese len. Es gevolg daovaan heet de staot e bezunder Europees karakter.
Fysische geografie
[bewirk | brón bewèrke]
Santa Catarina is mèt good 95.000 km² eine vaan de kleinder staote vaan Brazilië (d'n twintegste um perceis te zien), oongeveer zoe groet wie Hongarije (en nog ummer groeter es de ganse Benelux). Zjus wie Rio Grande do Sul ligk de staot gans in de gemaotegde zone (d.w.z. boete de trope, zuielek vaan de Steinbokskierkrink).
Santa Catarina is 'nen hoeggelege staot mèt 77% vaan zien oppervlaak nove de 300 meter en zelfs 52% bove de 600 meter. Door de staot löp 't Zuielek Hoegland (Planalto Meridional), 'nen oetluiper vaan 't Braziliaans Hoegland. Wie dat euveral aon de zuidooskös 't geval is, ligk dat bergland in 't ooste 't hoegste en löp 't nao 't binneland touw aof. In Santa Catarina evels ligk dat genuanceerd es beveurbeeld in Paraná of Rio de Janeiro. 't Hoegland rijs hei neet abrup bergechteg op, meh is in de kösregio ieder heuvelechteg en haolt pas 50 tot 100 kilometer landinwaarts zien groetste huugdes. Dit heet de kolonisatie belaankriek vergemekelek. Aon de kös ligke diverse groeter en kleinder eilen. Op 't groetste eiland, Ilha da Santa Catarina, is de hoofstad gebouwd. Bij de stad Laguna vint me de Igaruílaguun.
De belaankrieke reviere vaan de staot loupe veural aon zien grenze. D'n Iguaçu vörmp e deil vaan de grens mèt Paraná, de Peperiguaçu (euveregens gein zier groete revier) grens de staot vaan Argentinië en de Pelotas vint me op de grens mèt Rio Grande do Sul. Door Santa Catarina zelf struimp nog wel de Canoas, die mèt de Pelotas samekump en vaanaof dao, oonder de naom Uruguay, de res vaan de grens mèt Rio Grade do Sul oetmaak.
Door zien zuieleke ligking heet Santa Catarina gei tropisch klimaot. In de lieger gelege deile - zoewel in 't ooste es in 't weste - heers e subtropisch zieklimaot (Cfa nao Köppen), in 't heuvelland is 't klimaot dèks gemaoteg (Cfb). de oersprunkeleke vegetatie vaan Santa Catarina waor veur e groet deil gemingk bos.
Politiek
[bewirk | brón bewèrke]Santa Catarina sjik zèstien parlementaire nao 't Hoes vaan Aofgeveerdegde. 't Eige staotsparlemint umvat 40 leie.
Gouverneur is anno 2018 Eduardo Pinho Moreira vaan de middepartij MDB.
Bevolking
[bewirk | brón bewèrke]
Santa Catarina is 'n vrij diechbevolkde staot. De groetste bevolkingsconcentraties vint me nog ummertouw in 't kösgebeed. In tegestèlling tot aander staote heet Santa Catarina neet ein agglomeratie die hoeg bove de aandere oetstik. Ouch oongewoen is tot neet de hoofstad Florianópolis meh Joinville de groetste gemeinte vörmp (zoeget 583.000 inwoeners in 2018). De hoofstad volg op de twiede plaots (mèt naoventrint 493.000 inwoeners); daonao volge Blumenau (mèt nao sjatting 352.000 inwoeners), São José, Chapecó, Criciúma en Itijaí (allemaol mèt mie es 200.000 inwoeners).
De staot presteert lendelek good in welvaort en welzien vaan zien inwoeners, neet allein op economisch gebeed (zuug oonder), meh ouch in sociaol factore. De alfabetisering bedroog in 2016 97,2%. Mèt 'n levesverwachting vaan 79,1 jaor (ouch 'n sjatting vaan 2016) veurt Santa Catarina zelfs de lendeleke lies aon.
Etnische gróppe
[bewirk | brón bewèrke]
Santa Catarina is lendelek gezeen de staot mèt de groetste blaanke bevolking. In 2015 verstoont nao sjatting neet minder es 85,26% vaan de bevolking ziech es blaank (lendelek waor dat 45,22%, in de ganse regio Zuid 76,70%), tege 12,36% pardos (lui vaan gemingk blood), 2,04% zwarte, 0,18% Aziaote en 0,16% inheimse.[1] Factore die dao-in höbbe mètgespäöld zien 't oontbreke vaan 'n plantaasjeconomie (en daorum gooddeils vaan slaovernij) en groetsjaolege immigratie vaanoet Europa, meh neet Oos-Azië (wie in São Paulo en Paraná).
De Pruse höbbe ziech in Santa Catarina mèt zoeväöl gevesteg, tot hun cultuur in väöl opziechte dominant is gebleve. Veural de awwer generaties gebruke dèks nog hun veurawwerleke taol (zuug oonder), en op diverse plaotse (in 't bezunder in Blumenau, de officieus hoofstad vaan de Duitse gemeinsjap) weure Oktoberfeste gehawwe boe me de Duitse tradities veert. Dees fieste trèkke dèks ouch toeriste vaan boete de Duits-Braziliaanse krink.
Taole
[bewirk | brón bewèrke]In Santa Catarina sprik me, zjus wie in Paraná, 't zuielek dialek vaan 't Braziliaans Portugees. De versjèlle mèt de aander Portugese dialekte oet 't land zijn rillatief subtiel, meh me kin d'n invlood vaan 't Spaons al hei en dao merke. E belaankriek kinmerk is tot de oonbeklemtoende /e/ neet tot [i] weurt gereduceerd meh [e] blijf. In 't gemein huurt me die neiging sterker op 't platteland es in de stei. De stad Florianópolis is nog e geval apaart. In d'n achtienden iew kaome hei zoeväöl immigrante vaan de Azore opaon tot ze de oersprunkeleke koloniste marginaliseerde. 't Florianopolitaans liekent daorum sterk op 't Azorees dialek.
Wie gezag weure in Santa Catarina nog diverse migrantetaole gesproke. Hun sprekersaontalle loupe wel trök meh besloon nog ummer hoonderddoezende. Hunsrückisch en Standaardduits zien nog algemein te hure.[2]
Oondaanks 't gering aondeil vaan inheimse weure in deze staot nog wel get inheimse taole gesproke, deils in rizzervaote. Opgegeve veur Santa Catarina weure 't Chiripá, 't Mbyá (allebei dialekte vaan 't Guaraní), 't Kaingang, 't Xokleng (allebei Jêtaole). Allein de lèste taol weurt exclusief in Santa Catarina gesproke.[2]
Economie
[bewirk | brón bewèrke].png)
Santa Catarina heet 'n vrij sterke economie. In 2016 bedroog 't Bruto Staotsproduk al 256,7 mieljard real; per hoof vaan de bevolking kump dat neer op 37.140 real, boemèt de staot zèsde vaan de 27 fidderaol einhede is. Nog beter deit Santa Catarina 't op 't gebeed vaan oontwikkelingsfactore: de minseleke oontwikkelingsindex bedroog bij de volkstèlling vaan 2010 0,774 (wat neerkump op hoeg oontwikkeld); in 2014 waor dat nao sjatting al 0,813 (zier hoeg oontwikkeld). Heimèt moot de staot allein 't Federaol Distrik en São Paulo veur ziech laote.
In vergelieking mèt de res vaan 't land geit nog e groet deil vaan de economie in de primaire sector um. Veural de veehawwerij is belaankriek: de staot exporteert groete kwantiteite hinne- en verkesvleis. Ouch weure keuj in extensieve veeteelt gehawwe en deit me aon de kös aon vèsserij. In de landbouw weurt in de ierste plaots maïs verbouwd, neet in de lèste plaots es biestevrete; daonao koume soja, touwbak, cassaaf, boene, ries, banane en zeute eereppel.
Natuurlek kint Santa Catarina 'n groete veujingsindustrie, die de landbouwprodukte verwèrk. 't Bedrief BrasilFoods zit in deze staot. Hiel belaankriek, veural veur d'n export, is evels ouch de metaalverwèrkende industrie, die versjèllende industrieel fabrikaote wie lochpoompe, elektromotore en motoroonderdeile maak. Ouch gief 't houtverwèrkende industrie en textielindustrie. Belaankriekste industriestei zien Blumenau en Joinville.
In tegestèlling tot aander staote is de tertaire sector zjus 't minste oontwikkeld. Veurnaom sectore zien de IT, d'n handel en 't toerisme. Toeriste koume in Santa Catarina op diverse dinger aof, wie 't gevarieerd landsjap, de koloniaol kösplaotse en de Oktoberfeste.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Veur de koms vaan de Europeaone woort Santa Catarina veural bewoend door Tupi-sprekende stamme. Bij 't verdraag vaan Tordesillas in 1494 woort de kös vaan wat noe Santa Catarina en Paraná is nog zjus aon Portugal touwbedeild; kort dao-achter begós volgens de mieste interpretaties 't Spaons gebeed. Bij de verdeiling vaan Brazilië in 1534 woort dit kösgebeed oetgerope tot 't kapteinsjap Santana. In Santana oontstoonte wel get koloniaol stedsjes, wie Laguna, São Francisco do Sul en Nossa Senhora do Desterro ('t huieg Florianópolis), meh tot groete bleuj kaom 't gebeed neet. Ouch Spaanje vermijde 't achterland gooddeils, umtot dat gebeed neet de prioriteit had en umtot me oet veurziechtegheid de Tordesillas-sjeislein conservatief interpreteerde. In dit gebeed bleujde in de zeventienden iew de besjaving vaan de jezuïete, die de inheimse bekierde, dörpkes mèt proonkvol barokke kèrke bouwde en in semi-oonaofhenkeleke rippublieke leefde. In 1656 woort 't kapteinsjap Santana umgeduip in Nossa Senhora do Rosário de Paranaguá en kaom de focus get mie op 't huieg Paraná te ligke.
Roond de iewwisseling voonte Spaanje en Portugal 't tied um 't gebeed vaan de jezuïete gans in te lieve. De voonds vaan goud in 't binneland versnelde dat perces. In 1709 woort Nossa Senhora do Rosário de Paranaguá opgeluf en bij 't immens groet kapteinsjap São Paulo ingedeild. Vaan groetsjeepse kolonisatie in 't binneland kaom hei veurluipeg nog niks, umtot 't goud neet dao meh mie nao 't noorde te vinde waor. In 1738 woort Santa Catarina officieel losgemaak vaan São Paulo en woort 't e zelfstendeg kapteinsjap. In dezen tied begós me op 't Ilha da Santa Catarina oetgebreide verdeidegingswerke te bouwe. Nossa Senhora do Desterro greujde zoe oet tot 'n echte stad.
Nao de oetroping vaan de oonaofhenkelekheid in 1822 oontstoont in Santa Catarina oonras, en in 1839 repe revolutionaire de Rippubliek Juliana oet. Dezen opstand woort vrij gemekelek neergeslage. Roond 1850 begós me in Santa Catarina 't achterland systematisch in cultuur te bringe. Me trok daoveur koloniste aon, veural oet Duitsland en Italië. In 1850 oontstoont de kolonie Dona Francisca, 't huieg Joinville, in 1852 Blumenau en in 1860 Brusque. 't Weste vaan de staot mós nog e stök laanger wachte en kaom veur e groet deil pas in d'n twintegsten iew (soms zelfs pas nao d'n Twiede Wereldoorlog) in cultuur. In 1912 leep 'nen opstand vaan erm boere in 't grensgebeed mèt Parana (wat noets gans dudelek aon ein vaan bei staote waor touwgeweze) oet op 'ne kleinen oorlog, boe zoewel aon de kant vaan de opstandelinge es in 't leger doezende doeje vele. Pas in 1916 woort de kwestie opgelos.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Portugeestaoleg artikel, en wel in dees versie.
Rifferenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ SIDRA - Tabela 262: População residente, por cor ou raça, situação e sexo. N.B.: Me moot de tabel zelf make.
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue - Languages of Brazil
Extern links
[bewirk | brón bewèrke]
| |
|---|---|
| Acre · Alagoas · Amapá · Amazonas · Bahia · Ceará · Espírito Santo · Federaol Distrik · Goiás · Maranhão · Mato Grosso · Mato Grosso do Sul · Minas Gerais · Pará · Paraíba · Paraná · Pernambuco · Piauí · Rio de Janeiro · Rio Grande do Norte · Rio Grande do Sul · Rondônia · Roraima · Santa Catarina · São Paulo · Sergipe · Tocantins | |