Wit-Russisch
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Wit-Russisch of Belarussisch (eige naom беларуская мова bjelaroeskaja mova) is de taol vaan Wit-Rusland. De taol behuurt tot de Oos-Slavische taole; ze is ing verwant aon 't Oekraïens en 't Russisch (in 't bezunder de Zuid-Russische dialekte). Ouch heet ze dudeleke Poolsen invlood gehad. In de twintegste iew begós 't Wit-Russisch in belaank aof te numme en woort 't Russisch ummer mie neve cultuurtaol ouch spreektaol. 't Wit-Russisch steit sterker op 't platteland es in de stei, en sterker in 't weste (wat pas in 1939 bij de Sovjet-Unie kaom) es in 't ooste (wat al iewelaank bij Rusland hoort en boe de Russische taol naovenant langer en mie invlood had).
Bij de volkstèlling vaan 2009 gaove 5,1 mieljoen Wit-Russe aon tot ze 't Wit-Russisch es moojertaol hadde, dewijl nog ins 6,3 mieljoen lui 't es twiede taol beheersde. Heibij kump nog e beperk aontal Wit-Russe in aongrenzend gebeed zoewie in de Wit-Russischen diaspora. Väöl lui die de taol vaan hoes oet höbbe mètgekraoge, spreke ze in 't daogeleks leve neet zoe dèks mie, en gemingde houweleke weure dèks Russischtaoleg. Daobij heet de oonaofhenkelekheid vaan 't land mer veur 'n beperkde opleving vaan 't Wit-Russisch es cultuurtaol gezörg. Dit maak de touwkoms vaan de taol oonzeker.
Relaties mèt de zöstertaole
[bewirk | brón bewèrke]Globaol kin weure gezag tot 't Wit-Russisch zoe tössen 't Russisch en 't Oekraïens in steit. De grens mèt de Zuid-Russische dialekte is mer hiel lesteg te trèkke; 't gief e vrij vleujend dialekcontinuüm. De grens mèt 't Oekraïens is e bitteke sjerper. Allein gans in 't zuidweste vaan 't land, bij 't Wes-Polesisch dialek, is 't de vraog boe Wit-Russische dialekte ophawwe en Oekraïense beginne. 't Aontal dinger die exclusief Wit-Russisch zien (dat wèlt zègke: neet in 't Russisch en ouch neet in 't Oekraïens te vinde zien) is beperk.
Vaan 't Russisch versjèlt 't Wit-Russisch:
- Doortot de щ nog ech wie 'ne cluster klink: [ʂt͡ʂ] tegeneuver Russisch [ɕː] (in awwerwèts of formeel Russisch nog wel [ɕt͡ɕ]).
- Doortot de -v aon 't ind stumhöbbend is gebleve, en zelfs nog wie [w] klink (Wit-Russisch Магілёў Mahiljow tege Russisch Могилёв Mogiljov).
- Door de neiging veur /f/ es [x] oet te spreke (ouch in 't Zuid-Russisch presint)
- Door 't behaajd vaan de vocatief (nog wel presint in get Noord-Russische dialekte)
- Door 't behaajd vaan de zaachte oetgeng in de werkwoordsvörm veur de daarde persoen inkelvoud en mievoud; conform wat hei-oonder euver de affricaote weurt gezag, versjijnt de weike -tʲ es /t͡sʲ/ (Wit-Russisch ду́маюць doemajoets’ tege Russisch ду́мают doemajoet 'zij dinke'; weike oetgeng ouch presint in 't Zuid-Russisch)
- Door de vocalisering vaan de /-l/ in de verleien tied (mannelek) tot /-w/ (Wit-Russisch ду́маў doemaw tege Russisch ду́мал doemal 'dach')
- Doortot de twiede Slavische palatalisatie productief is bij verboge vörm: руцэ́ roetse tegeneuver Russisch руке́ roeke; in allebei de locatief vaan рука́ roeka 'hand'.
- Doortot de Oerslavische *g geine plosief [g] is gewore. Ze weurt in 't Wit-Russisch oongeveer oetgesproke wie 'n Limbörgse g [ɣ], boemèt 't ouch weer versjèlt vaan de Oekraïense [ɦ]. In 't Zuid-Russisch koume die lèste twie allebei veur.
Vaan 't Oekraïens versjèlt 't Wit-Russisch:
- Door de reductie vaan /o/ tot /a/ in lèttergrepe zoonder klemtoen. In tegestèlling tot 't Russisch weurt die veraandering ouch oetgesjreve.
- Doortot de Oerslavische *i en *y neet zien samegevalle. y weurt wie in 't Russisch mèt ы gesjreve; i evels mèt і (tegeneuver Russisch и).
- Doortot de aw o in geslote lèttergrepe mèt naodrök neet tot i is gewore.
- Doortot de aw ѣ (ě) tot (j)e en neet tot i is gewore.
Vaan allebei versjèlt 't Wit-Russisch:
- Doortot de zaachte dentaole /tʲ/ en /dʲ/ tot affricaote /t͡sʲ/ resp. /d͡zʲ/ zien gewore
- Doortot de /r/ ummer hel is, n'importe wat veur lètter drachteraon kump (dezen tendens vint me ouch in 't Oekraïens, meh heer is dao neet universeel)
- Doortot 't foneem /ʲe/ veraandert in [ʲa] es 't veur 'ne beklemtoende lèttergreep kump (dit weurt oetgesjreve: Wit-Russisch зямля́ z'amlja tegeneuver Russisch земля́ zemlja 'eerd, land'). Kump ouch in 't Zuid-Russisch veur.
- De Oerslavische *č klink in 't Wit-Russisch wie [t͡ʂ], dat wèlt zègke zoe wied meugelek nao achter mèt de tong. Dat is e dujelek versjèl mèt de Russische [t͡ɕ] (gans veur in de moond) en ouch wel mèt de Oekraïense [t͡ʃ] (mèt de tong op 't verhemelte).
Dialekte
[bewirk | brón bewèrke]
Zuut me aof vaan 't Wes-Polesisch, wat wie gezag inger aon 't Oekraïens verwant is, en trèk me de grens mèt 't Russisch neet te wied nao 't ooste, daan is de variatie in dialekte beperk. 't Gief binne Wit-Rusland 'n dujeleke verdeiling tösse noordoosteleke en zuidwesteleke dialekte, mèt 'n middezone boe ouch de hoofstad Minsk in ligk.
De belaankriekste versjèlle zien tot in 't noordooste de /r/ 'ne weike variant [rʲ] heet, dee 't zuidweste neet kint. Ouch is de akanje (reductie vaan neet-betoende vocaole, zuug bove) in 't noordooste oetgesprokener es in 't zuidweste. De standaardtaol keus in de kwestie vaan de /r/ dujelek veur 't zuidweste. De kwestie vaan de akanje kin aon de spreker weure euvergelaote; in de spelling zuut me mie 't gemaoteg beeld vaan 't zuidweste trök.
Twie standaardtaole
[bewirk | brón bewèrke]Oondaanks de liech bedreigde status en de klein dialektische variatie kint de Wit-Russische taol toch twie sjrieftaolnorme. De gebrukeleke standaardtaol riech ziech naomelek op 't Russisch, dewijl de klassieke taolnorm, Tarasjkjevitsa, ziech mie op 't Pools riech - de taol boe 't Wit-Russisch in vreugeren tied door beïnvleujd is. Deze norm is kort nao de Russische Revolutie, wie minderheidstaole begóste te florere, opgestèld, meh woort in 1933, in d'n tied vaan Stalin, vervaange door de mie Russisch-geènte norm. Umtot dee lèste beter aonslut bij wie de lui praote, is 't Tarasjkjevitsa noets mie ech populair gewore - al leefden 't nao de oonaofhenkelekheid wel eve op.
Extern links
[bewirk | brón bewèrke] |
't Geuf 'n Wit-Russische (standaardspèlling) editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |
|
't Geuf 'n Wit-Russische (Tarasjkjevitsa) editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |