Volksname van plante

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Piespötteke of Rierank

Volksname van plante zint name van plante, die luuj aan plante höbbe gegeve vanwege 't uterlik van 'n plant. Meistal sjleit de naam dan op 'n bepaald soort blaad, vröch, zaod of bloom. Of vanwege ein of miè opvallende eigesjappe, zoa es geneeskrachtig, vergieftig, de bleujperiode of 'n bepaalde toepassing. Dat waor in vreuger jaore aanleiing tot 't óntsjtoon van 'ne volksnaam.
Väöl volksname van plante zint aan 't verdwiene, neet allein umdat allewiel miè de officiële name gebruuk were meh ouch umdat de kènnis van plante achteroet geit en umdat ze neet miè veur 'n bepaald doel gebruuk were.
In sjtreke woa dialek weurt gekald zint väöl volksname in 't dialek of sjtreektaal.

Volksname in Limburg

Rierank mèt Duvelskeersje (Heggerank)

De volksname in Limburg zint euver 't algemein in 't Limburgs dialek. Hie volg 'n selectie van dialekname van plante en de herkóms van dae naam:

Name nao 't uterlik

• De vröch van de Gele plomp, 'n waterplant, liek väöl op ein flesjke en zoa weurt ze dus ouch geneump. Daobie kumpt d'r eine geur van versjaalden drank oet!
• Reetsigaar (Lisdodde) haet ein aor wie ’n dieke sigaar. Ander volksname zint negerpiemel en kattesjtaart. Dao haet ’t uterlik van de plant ouch get van eweg.
• Klökske ies de naam veur 'n plant mèt ein klokvörmig bleumke zoawie ’t sjnièklökske en 't graasklökske.
• Piespötteke of Pispötteke, Nederlands Haagwinde. En dat ies oos groatste inheemse bloom, in de vörm van 'ne piespot! Umdat 't 'n sjlingerplant betref weurt ze ouch Rierank geneump.
• De naam Haamsjeut lièt ziech verklaore, doordat de sjeut blaedsjes haet, die lieke op 'ne paerdshaam. Dees gaffelvörm zou ouch 'n Keltisch heilsteike zin, dat geboorte en nuuj leve aangeuf.
• Moederkruid en Boerenwormkruid heisje in 't plat: hummesknuipkes: resp. wiete en gael bleumkes.

Name nao de bleujperiode

Sjnièklökskes in 't wild in de Savelsbösj

• Paosjblome, die rónd de Paosje bleuje, heisje in ’t Nederlands Narcissen.
• Meiblome zint Seringen woavan de buim in Mei sjoan blome geve.
• Sjnièklökskes bleuje op 't ing van de winter, zelfs es d'r sjniè liek.

Onheilwerend kroed

• Hómmelskroed ies de benaming veur minstens drie plante mèt dae naam, die gebruuk woorte um ónwaer aaf te zjwere. Hómmele beteikent dóndere. De plant ies 'n ónderdeil van de kroedwösj.

Plaats en gebruuk

4 Volksname: Wörmzäödsje, Reinevaan, Reinevare, Hummesknuipke

• De Metserbloom hèt in ’t Nederlands Gele Lis en die haet blaar zoa sjerp wie ein mets. De plant weurt ouch Metselbloom geneump, wat 'n verbastering ies. 'n Echte metselbloom ies Huislook. Dit vètplentsje, in 't plat ouch Tröt geneum, woort vreuger op de nok van sjtruèdaker geplant tege de brand.
• Boerenwormkruid weurt ouch waal Reinevaar (reinevare) of Reinevaan geneump, vanwege zien sjtandplaats, es ónkroed op de rein=grens van 'n perceel. De volksnaam Wörmzäödsje wies nao 't geneeskundig gebruuk van 't zaod tege wörmkes. De plant ies 'n ónderdeil van de kroedwösj.
• Wiej ies 'n knotwilg. Mèt wiejetène of wietsje woorte hègke en mangele gevlochte of de vakke van 't vakwerk gevöld.
• Hazegerf of Tabaksbloom (Duizendblad) (Achillea millefolium) woort in de oorlog gebruuk es pseudotabak. Ze ies 'n ónderdeil van de kroedwösj.

Vergieftige plante

• De Duvelskeersj ies de zjwarte bes van Wolfskers (Atropa bella donna). Es ’t woord duvel of wolf in eine plantenaam sjteit moet oes dat ein waarsjuwing zin. In dit geval zint 4 besse al fataal en veroarzake verlammingsversjiensele! Ouch de roa bes van Rierank (Ned. Heggerank) (Bryonia dioica) weurt Duvelskeersj geneump vanwege häör vergieftigheid.
• In väöl tuine zint greunblievende Taxuspalme (Ned. Venijnboom) (Taxus baccata) aangeplant umtot zie zomer en winter veur ein sjoan, toew hègk zörge. Meh zoawaal naolde es besse van dees plant zint hièl vergieftig. Ein tekske van 50 naolde ies fataal veur miensj en deer. Dao tegeneuver sjteit dat ‘t sjnoeisel weurt gebruuk um dao ein geneesmieddel tege kanker van te make.
• De Sjtaekappel, de vröch van (Ned.) Doornappel, (Datura stramonium). haet hièl väöl weg van ein boumnoot. Ze haet sjuus zoan zelfde umhölsel, meh mèt dit versjil dat de sjtaekappel sjtekele haet.
• Patersjkap, Nederlands Monnikskap (Aconitum napellus) geuf bie 't aanrake al jeukbrubelkes.
• Sint Jaokobskroed (Jacobskruiskruid) (Senécio Jacobaéa) ies veural veur dere fataal (lever en nere were aangetas).

Determinere

Dao ies èvvel veurziechtigheid gebao bie ‘t determinere van volksname. De naam Meizäödsje dat b.v. in Valkeberg de naam ies veur ’t Lelietje der Dalen (Convallaria majalis), weurt op ander plaatse gebruuk veur ‘t Madeliefje. Sóms höbs se eine naam veur miè plante of veur ein plant miè name. Daoneve besjtoon väöl verbasteringe en ouch de toepassing en wèrking van plante maak dat ’t dèkser doublures geuf in de volksnaamgeving. Dèks geuf 't verwiezinge nao zoageneumde verwante plante, bv 'n sjtokroas, die èvvel nieks mèt roaze te make haet. Volksname zint d'r ouch neet veur álle plante en internationaal zint ze ónbruukbaar.

Beuk, websites, databanke en lieste mèt volksname

'n Paar beuk en websites euver volksname:

• Woordenboek der Nederlandse volksnamen van planten H.Heukels, 1907
• Voorloopige lijst van Nederlandsche volksnamen M.Greshoff, Amsterdam, 1904
• De volksnamen van onze planten H.Uittien, W.J.Thieme & Cie Zutphen, 1946
• Planten en hun naam H.Kleijn, Meulenhoff Amsterdam, 1980
• Van vergeet-me-nietje tot gebroken hartje, euver herkóms van bloom- en plantename in de Nederlandse taal Har Brok Den Haag, 1993
• Bie 't Meertens Instituut in Amsterdam deit me volkskundig ónderzeuk en were o.m. volksname van plante verzameld op 'n databanke en gepubliceerd op de website Pland
• Stinkend Juffertje en Duivelskruid door Har Brok. Volksname van plante, dialekte in Nederland en Nederlandstalig Belsj. De regionaal versjille zint sóms groat, zelfs es 't um dezelfde plante geit.
• In 1994 publiceerde Els Diederen in 't Veldeke-orgaan 'n lies van 195 plante mèt dialekname (en de Nederlandse en weitesjappelike equivalente), die gebruuk woorte en were in Limburg m.n. in Valkeberg en umgeving.