Ardenne

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Locatie Ardenne.

De Ardenne (Fraans: Ardennes, Welsj: Årdene) zeunt bösjrieke lieëg, mae hieël ow berg in 't oostelèk dèèl va Belsj, Noord-Luxemburg en e klèè sjtök van 't aa-grenzende Fraankriek. De Ardenne zeunt d'r westelèke oetleuper van 'n massief va lèjsjtèè oeë ooch de, ten ooste van de Ardenne in Duutsjlaand gelaege berg van d'r Eifel dèèl va oetmake.

Etymologie

Wil vaerke in de Ardenne.

D'r naam Ardenne keumt van 't keltische Ar Duen dat De Zjwarte betekent. De örsjte verneuming is te vinge in de Bello Gallico va Julius Caesar, dae de Ardenne plaatsjde tösje de Rien en de Maas. Ooch d'r Griekse geograaf Strabon neumt de Ardenne es bösj.

Besjrieving

't Gèft 'n hoeëger en 'n lieëger dèèl van de Ardenne. De Hoeëg Ardenne liegke in 't noord-ooste; hie vindt me ooch de hoeëgste toppe, bies wiet över de zèshoonderd meter. D'r Signal de Botrange op 't Hoeëg Ven (694 meter) is 't hoeëgste peunt van de Ardenne en daomèt 't hoeëgste peunt van 't Belsj. Daonao keumt de Baraque de Friture mèt 652 meter.
De Lieëg Ardenne liegke in 't zuud-weste, in het zuide van de provincies Henegouwen, Name en Luxemburg es ooch in 't aangrenzende Fraankrijk. De heuvels zeunt neet hoeëger wie vijfhonderd meter.

De Semois.

Klimaat

D'r aafsjtand van de zieë en 't reliëf haant invloed op 't klimaat. De Ardenne zeunt de örsjte hindernis väör buje die vanaaf de zieë kaome en dat makt dat 't in de Ardenne väöl raeëgent. Dör de huuëgde is 't zoe-wie-zoe get kaower en in sjtreng weentere kan fleenk get sjnieë valle. D'r zeunt da ooch volop mäögelekhede um an weentersjport te doeë, zoewie langlaufe an de Botrange.

Flora en fauna

De Ardenne zeunt oetgesjtrèkd en diek bebösjd en zeunt daodör 'ne aantrèkkeleke en zeldzame biotoop vör wil dere, zoewie wil vaerke, herte, roofväögel en lynxe. Ooch hie zeunt bevers oetgezat, mae d'r zowwe d'r ooch oet d'r Duutsje Eifel geëmigreerd zieë. De Ardenne en d'r Eifel sjteunt mèt-èè in verbinding en vörme 'n grensöversjrèjjende ecologische verbindingszone.

Baeëke en grotte

Väöl klèng baeëke oontsjpringe in de Ardenne, wie de Amel, de Ourthe en de Semois. In 'n aantal daovan zeunt sjtuwmere aa-gelach, zowie bie Eupe en Robertville.

Ooch haat 't väöl grotte in de Ardenne, die in de kalksjtèèlaog zeunt oontsjtande. De dreupsjtèègrotte zeunt 'n karstversjiensel. Bie 't plaetsjke Han-sur-Lesse haat 't reveerke de Lesse, dat gedeeltelijk oondergroonds löpt, e grottesjtelsel doeë oontsjtoeë.

In Spy zeunt al in de 19de ieëw fossiele reste voonde va prehistorische mènsjeleke aanwezighèèd. 't Gong hie um d'r Neandertaler.

Economie

De Ardenne zeunt dör 't grillig reliëf, d'r äörme groond en de gebrekkige infrastructuur dun bevolkt blaeve. Allèng an d'r raand haat 't ènnige groeëte sjtaej, wie Luuk en Name. De ottobaan va Brussel nao Luxemburg haat biegedrage an de oontsjleting van 't gebied en d'r koms va nuuj bedrieve. In 't grensgebied met 't Groeët-Hertogdom Luxemburg nèmt de bevolking toe dör migratie vanoet Luxemburg, umdat de hoezer godkoper zeunt. De Ardense hoezer zeunt dèk geboewd mèt natuursjtèè aafkomstèg va lokaal sjtèèkoele of carriére, wat de karaktere van de dörpkes tekent. Van aodsher wert blowwe sjtèè oet Ardenner groeves gewonne; huutsedaag lieëvert d'r sjtrieëk 'n 20% van d'r Belzje blowwe sjtèè. Ooch lèjsjtèè, dat mètstens es daakbedèkking of vloersjtèè gebroekd wert, is 'ne bekaande Ardenner sjtèè.

Twieëde Waeltkrèèg

In de naodaag van d'r Twieëde Waeltkrèèg is d'r hevig gevochte in dit gebied. Aan het èng van 1944 doge de Duutsjers 'ne lètste groeëte aanval taege de geallieerden, 't bekaande Ardenneroffensief, oeëbie m.n. dör de geallieerde väöl besjadiginge waoërte aa-gerich.

Taal

In de Ardenne wert mètstens Fraans gekald, behalve in utersjte ooste, in d'r Belgische Eifel en 't dèèl dat bie 't Grooëthertogdom Luxemburg huurt oeë respectievelek väöral 't Duutsj en 't Letzeburgs of Luxemburgs gekald wert. 't Luxemburgs haat in de lètste tieën jaor 'n enorm oontwikkeling dörgemakd. Van 'n marginaal dialect is 't oontwikkeld nao 'n officieel laandstaal.

Geologie

Ardenner laandsjap langs d'r waeg va Stavelot nao Wanne.

D'r kalkstjèè dae v'r in de Ardenne aa-treffe is in 'n zieë oontsjtande. Ongeveer 400 miljoeën jaor gelaeje botsde de continente Laurentië en Baltica mèt-èè, oeë-bie berg oontstonge. Dis berg erodeerde langzaamaa bies dat zoe'n 250 miljoeën jaor gelaeje bij de vörming va Pangaea, 't Afrika va huutsedaag, zich taege 't Europa van huuj drökde en d'r nuuj berg oontsjtonge. Wie Pangaea langzaamaa oet-èè vool en Noord-Amerika nao 't weste aafdreef, oontstong opnuuj 'n zieë en kome de Ardenne väör 'n dèèl wer oonder water te liegke, oeë-noa de berg wer flot erodeerde. 't Gebied waoërd wer umhooëg geduujd dördat Afrika zich laangzem mae zieëker taege Europa aandrukde. Bie 't versjmaelte van 't Iberisch Sjiereiland en de Adriatische plaat mèt Europa ontstonge de Pyreneje en de Alpe. Behalve de vörming van dis berg makde 't achterliggende laand 'ne geologische wipwap mèt: in 't verlengde van de Alpe en Pyreneje waoërte de Ardenne en de Eifel mèt umhoeëge gehaeve. 't Noord-weste en weste, mèt o.m. 't Nederland en Vlaandere va huuj, kome daodäör lieger te liegke. Wat op zieng beurt wer de Noord-zieë tut gevolg how.

Indeling op groond van toerisme

Toeristisch bezieë hure 't Laand va Herf en d'r Voersjtrieëk ooch bie de Ardenne.

Stjrieëke

In 't Belsj dèèl:

• Belsj Lotaringe
• Belsje Eifel
• Condroz
• Fagne en Famenne
• Hoeëg Ven

In 't Fraans dèèl:

• Fagne en Famenne
• Fraanse Ardenne

In 't Luxemburgse dèèl:

• Ösling

Bekaande revere

Zich op de Maas in de Fraanse Ardenne.

• Amblève/Amel
• Lesse
• Maas
• Our
• Ourthe
• Semois
• Sûre
• Vesder

Bekaande plaatsje

In de Belsje Ardenne:

• Arlon
• Bastenake (Bastogne)
• Bertrix
• Bouillon
• Chimay
• Couvin
• Dinant
• Durbuy
• Eupe
• Gedinne
• Han-sur-Lesse
• Houffalize
• Hoei (Huy)
• La Roche-en-Ardenne
• Libramont-Chevigny
• Luuk (Liège)
• Malmedy
• Name (Namur)
• Neufchâteau
• Saint-Hubert
• Sankt Vith
• Spa
• Stavelot
• Virton
• Verviers

In de Fraanse Ardenne:

• Fumay
• Givet
• Revin

In de Luxemburgse Ardenne:

• Clervaux
• Diekirch
• Esch-sur-Sûre
• Ettelbruck
• Viande
• Wiltz

Bronne

• o.m. Duutsje, Fraanse en Hollendsje Wikipedia.