Vols

Dit artikel is gesjreve in 't Valkebergs. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Völzer, es te dit dialek sjpriks.

---

Vols

Drielandepunt in Vols

Vols (Nederlands: Vaals) ies 'n gemeinte en dörp in 't utersjte zuudoaste van Nederlands Limburg. De oppervlakte bedreug 23,9 km². De naam Vols veranderde door de ièwe heen van Vals, Uals, Vaus, Voyls, Wals, Voels, Waelst, Baels, Vaels, Volsz tot Vols (en Vaals). De verklaoring zou truukgoon nao 't Latiense valles dat dalen beteikent. In Vols bevinge ziech versjillende delle zoawie 't Lóngedal (Bloemendalstraat) en 't Kèrkdal (Von Clermontplein). Op de lètste plek waor vreuger 't bróngebeed van de beek de Gau.
Binne de grenze van de gemeinte Vols liek de Vaolserberg, 'nen heuvel dae 't hoagste punt van Nederland vörmp, namelik 322 maeter, en woa-op ouch 't Drielandepunt Nederland-Bèlsj-Duutsjland liek. Vreuger heesj de locatie de Hubertusberg. Van 1839 tot 1919 ies 't 'n veerlandepunt gewaes , umdat 't mini- sjtäötsje Neutraal Moresnet hie ouch zien grens houw liegke. Tot 1948 leep de grens mèt 't Duutsj in de Vaolser Grenssjtraot, woa ze in 1960 gedeiltelik wir verlag ies, zoadat de sjtraot toen verdeild ies gewore in 'n Duutsj en Nederlands deil. De gemeinte, die veur en nao de herindeiling van de gemeintes in 1982, ummer 't zelfde ies gebleve haet 11.000 inweunersj, woavan 7800 in Vaols zelf.

Dialek

't Dialek van Vols ies 't meis zudelik van alle Limburgse dialekte. 't Dörp is vergreujd mèt Aoke en 'n kwaart van de inweunersj ies is vaan Pruusje aafkóms. Wie in 1940 de Duutsjers Nederland (in Vols) binnekaome is de daag dao op 't Duutsj es kirktaal vervange door 't Hollesj.

Op 1 januari 2004 houw de gemeinte 10.423 einwoners, die euver veer kerne verdeild zin:

Dörper en gehuchte van de gemeinte Vols

Dörper, gehuchte en buurtsjappe:

• Vols, Vaals
  • Volsbroch (Vaalsbroek)
  • Woofhaag (Wolfhaag)
  • D'n Esj (D'n Esch)
  • D'r Roare (Raren)
• Viele (Vijlen)
  • Komeresj (Camerig)
  • Kotteze (Cottessen)
  • Halesj (Harles)
  • Mameles (Mamelis)
  • Mellesjet (Melleschet)
  • G'n Root (G'n Rót) (Rott)
• Lemieësj (Lemiers)
  • Awd Lemieësj (Oud Lemiers)
  • Nuuj Lemieësj (Nieuw Lemiers)
  • Duutsj Lemieësj Duits Lemiers
• Hozelt (Holset)

Bezeenswaerdighede

Kèrke:

• Katholieke St. Pauluskèrk, kruusbasiliek oet 1893, neo-gotisch óntworpe door architect Johannes Kayser. Baksjtein.
• Protestantse kèrk mèt 'n barok sjeep van Pieter Post. baksjtein.
• Evangelisch- Lutherse kèrk
• De St.Jozefkèrk oet 1955van de Mestreechse architect J. Huysmans en mèt glaas-in-beton-vènstere van Charles Eyck ies in 2005 aafgebroke. Daoveur keump'r noe 'n sjoal.
• Juudse begraafplaats.
  

Von Clermonthoes.
De Koperhaof
Naoldefabriek
Haof Sankt Tolbert (Adalbert)
De Kleng Wach (grenswachhuuske) aan de Aokenersjtraot oet 1890 mèt 'ne ouwe grenssjtein de zoa geneumde Adelaarssjtein mèt 't waope van Aoke d'r op.

Dörpsvereiniginge

• Sjötterie Sint Paulus
• Carnavalsvereiniging d'r Drüje Schreck
• Carnavalsvereiniging de Grensülle
• Carnavalsvereiniging de Raenpiete
• Heemkundevereiniging Sankt Tolbert Vols
• Harmonie Sint Cecilia
• Mannezangvereiniging Sint Cecilia
• Los Catastrofos, Völser dialekmuziekgezelsjap (opgerich in 1966)

Kesjtiële en häöf

• Kesjtieël Volsbroch
• Kesjtieël Lemieësj
• Bellet
• Buitenlust
• De ling
• Einraad
• Haof Mamelis
• Melenbroch
• Roëzenhaof
• Wingberg
• Winnebroch
• Volsbrocherhaof
• Weijerhaof

Bösj

In en bie de gemeinte Vaols bevingk ziech 'n aantal bösj mèt 'n gezamelik oppervlak van 600 ha.:

• de Vielener bösj
• de Kerperbösj
• de Holsetterbösj
• de Malensbösj
• de Sjimperbösj
• de Preusbösj

Historie

Truukblik uvver de familie von Clermont i Vols

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Vieleter.

---

Blommendalsjtroat

De modernizering van de lakefabrikaag i Oche, loeët ing bluiperiode i vur Vols. Durch de politieke en religieus onruiighede, woar ’t vur hieël get luuj beëter um ‘t veld te rume en Oche hinger zich te lotte. I Vols woar ’t nit alling beëter um te woane, ’t woar inge bedriefstak woabeej väöl sjtreumend water woat gebroekt, dat woar volop i Vols te vinge. Vols woar 'Sjtaats' en dus gódgezind taegenuvver de Protestante. Dat houw als resultaat dat rónd 1649 ing mengeling va geloofsrichtinge in ós kleej sjtedje vurkómp. (E geveul dat me anno 2007 gemekkelig va kótbeej ken mitmake, wen me vur kótter of langer tsiet i Vols is, of zoegaar doa woant) Hieël get weëvere en zakeluuj nome hun nering mit noa Vols. Dat kómp nit gód a beej de Katholieke Völser. Van d’r inge kant woare ze in de gelaegenheed um durch de ópkommende industrie hön broeëd te verdinge, van d’r angere kant moeëte ze, um hön zie geloof te wille noakómme, oetwieke noa wieraaf gelaege kirke. Gelukkig vur hön, kómp doa tusje 1672 en 1678 wer verendering i. De Fransoeëze vole Vols binne, ze sjtoke de woaninge van de predikante i brand. ’t Woar warsjeinlik nit zoe dat de Völser de Fransoeëze mit ope erm hant en bleve binne-hoale. Vur de zoeväölste kier dóng zich ‘t zelfde vur: de durchtrekkende troepe woate vurzieë va beejvurbeeld: broeëd, bier, vleesj, havver en hui. Ee deel wat doabeej nogal pieng dóng, woar dat de Fransoeëze “vergote’’ um te betale.

Sint Joeëzefkèrk

]]

Als inge van de lètste verenderet óch d’r lakefabrikant Johann Arnold von Clermont, de sjtad Oche vur Vols. I 1761 gool heë kastieël Volsbróch. Al ieëder haw de familie kastieël Neubourg i Gulpe, i egedóm kreëge. Peter de Grote, d’r tsjaar van de Roese, woava de liefwacht gekleid góng in ‘t durch von Clermont gefabriceerd lake, oot doa middig óp d’r 27 juli 1717, uvver Lemieësj en Viele, vanoet Oche óngerwaeg noa Maastrich. I 1764 woat d’r ieësjte sjtee gelaad vur ’t sjpieëder 'Hoes von Clermont', woa-i nit alling ’t woanhoes, meh óch de fabriek woar óngerbraat. (Huujtsedaags als gemingdehoes i gebroek) Natuurlik góng ’t vertrek van de Clermonts oet Oche nit zónder noadele vurbeej, veural umdat heë väöl werkloze hingerleet. Sjpieëder leet d’r von Clermont ’t sjtatig Hoes Blommedal (Blumenthal) (Bloemendal) bowwe. Heë hat bis a zie eind, i 1795, doa gewoand. Umdat d’r von Clermont hieël get egedóm i Vols how, leet heë i 1792 d’r 'obelisk' bowwe, als grenspoal, zoedat me koeënt zieë wie wied dat zie gróndgebied leep.

Gesjiedenis

’t Leep allemoal gód i Vols bis óp ’t moment dat de Fransoeëze binnetrókke. Vanaaf dat moment begone zich verenderinge aaf te tekene. Ing forsje reorganisatie van de textielbranche blieket nuuëdig. Väöl fabrikante gónge truuk noa woa ze vandaan woare: Oche. Doa koeënte ze groeëte modern fabrieke bowwe, a-gezieë dat durch de kirk en economisch opzicht, ópins mieë vreejheed doa woar. Vanaaf de Franse revolutie dónge zich ummer ópnui dezelfde dinger vur. Te beginne mit durchtrekkende Östenriekers die óp groeëte sjoal óp plundere oet woare. Doanoa de Fransoeëze, die sjwoar krigsbelastinge hove. De Franse tsiet i Vols woat gekenmerkt durch ee, dök um de inkel weëke wisselende sjtatus van de gemingde, die de ing kier hoofdsjtad woar van ‘t kanton, da wer aan e eurgens angesj zittend besjtuur moeët loestere. ‘t Continentaal Sjtelsel van d’r Napoleon, dat i 1806 i-góng, mit vurnemme dat d’r Engelsje handel mit ‘t Europees vasland woat aafgesjloate, zurget vur ing kótte óplaeving van de industrie. Dat kómp umdat bis wied in d’r umtrek ging tolle en grenze mieë woare. Dat haw als vurdeel dat alle produkte vreej an d’r man of vraw gebraat koeënte weëde. Dat góng gód bis i 1815. Hinger de oetgehungerde reste van de oet Roesland truukkómmende Fransoeëze, kómpe hingeree de Kozakke, de Pruusje, wer de Roese, da de Sakse, Mecklenburger en als lètste de Sjwede a. Die woate allemoal i Vols, Viele en dierekte sjtreek óngerbraat. Ze dónge zich tegód an de producte van ‘t land, mieëstal zónder te betale. Noa ‘t Wener Congres, lieket Vols ópins beej ‘t “Koninkrijk der Nederlanden” te hure. Ieësjte noadeel: vanaaf da moeët me zich i officieel sjtökker bedinge van de “Nederlandse taal”, wat natuurlik angesj woar dan gewend. Bis an die tsied haw me zich alling meh bedingd va zieng ege taal, egelik ’t mieëts uvvereekómmend mit Oche en egelik Hoeëgduutsj dialekt. Óndanks dat me egelik óp ‘t officieel ‘Nederlands’ uvvergóng, woate bis in ’t joar 1940 i Vols duutsjtalige bleer oetgegevve. Bis óp huuj weëde i mierdere kerke nog ummer Duutsje liedjes gezonge.

I 1807 tellet de gemingde Vols 2500 i-woanere, die leëvete i 394 woaninge. Vols zelf, haw i dat joar 1154 i-woanere en 127 hoezer.

In ‘t joar 1846 woat Blommedal gebroekt als pensionaat. Zoegaar de mam van d’r president Kennedy, hat als sjtudent e joar in ‘t kloeëster van het H. Hart van Jezus, verbleëve. Bis begin zuvvetsiger joare van d’r vurge eeuw, dóng hoes Blommedal dings als pensionaat. Doanoa inkele joare zónder besjtemming en noe als hotel.

Vrugger woar dierek nevver 't pensionaat de Mulo. Eurgens in de joare achtsig, is die sjoeël gesjloate. Hieël get lierlinge va Vols en boetenaaf hant heej les gehad. Hieël get gebowwe in ós gemingde hant d’rvur gedingd um an de educatie van ós jeugd beej te drage. Natuurlik góng dat nit zónder de lierare. Dat gebow, dat vrugger an d’r linkerkant nevver d’r gaad van ’t hoes Blommedal sjtóng, hat plaatsj mótte make vur ’t nui bejaardehoes. Dat woar óch zoe mit ‘t Patronaat, dat bis 1967 in de Tentsjtroat sjtóng. Óch in ’t patronaat woate lesse gegevve, waal in ganse anger richtinge. Zoe woar doa ins ing tekensjoeël óngerbraat. En nit te vergeëte, inkele toneelvursjtellinge woate doa ópgevuurd. De genauw plaatsj woa ‘t markant gebow sjtóng, liegkt dierek vur de Hervormde kirk en is i gebroek als parkeerplaatsj.

De St. Jozefkirk die i 2005 is gesjloopt, woar e benoa futuristisch gebow wie ze i 1958 woat ópgelivverd. De kirk woar angesj, imposant en egelik e kunstwèrk woa d’r kunsteneer Charles Eyck óch a hat beejgedrage. Dat durch de glaaskunstwèrke die (gelukkig) hergebroekt gunt weëde in d’r nuibow van de Brei Sjoeël i Vols. Óch zunt in de kirk va Viele nog inkele sjilderinge van d’r Charles Eyck te zieë, woa-ónger e triptiek.

Externe link

• Officieel website vaan de gemeinte