Limburgse grammair

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk. Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.

't Limbörgs, 'n taol daan wel dialekgróp gesproke in deile vaan 't Belsj, Nederland en Duitsland, liet ziech op versjèllende manere definiëre. Vaan 't groetste belaank is de klaanklier, meh ouch 't vocabulair en de grammair oondersjeie 't Limbörgs vaan aander streektaole, zoewie vaan 't Standaardnederlands en 't Hoegduits. In dit artikel weure de grammaticaol versjijnsele oet de Limbörgse dialekte besjreve.

Ingeslote en oetgeslote dialekte

Limbörgs taolgebeed. Wie me kin zien, heet 't Limbörgs gein sjerpe grenze. Dit artikel geit bij benaodering euver 't greun gebeed; de dialekte in Duitsland blieve (veurluipeg) gooddeils oonbehandeld.

't Stök zal ziech beperke tot de dialekte die taolkundeg es Limbörgs kinne weure gezeen. Kleverlandse dialekte (wie 't Venraojs), Kempelandse dialekte (wie 't Lommels), Kempische dialekte (wie 't Loeis) en Ripuarische dialekte (wie 't Kèrkraojs) wieke, ouch in hunne grammair, sumpelweg te väöl vaan 't Limbörgs aof um ze hei mèt te numme. Zij kinne soms nog wel terluips weure besproke, wienie e 'Limbörgs' taolversjijnsel ouch euver de taolkóndege grens veurkump.

Fonetische versjèlle mèt grammaticaol gevolge

De Limbörgse dialekte höbbe väöl gemein, meh intern versjèlle ze ouch sterk. Sommege vaan die versjèlle höbbe direk gevolg veur de grammair, veural veur de vörmlier. Miestal stoon die wijerop in 't artikel besproke. E paar dinger zien evels zoe algemein tot ze op diverse taolregele effek höbbe.

T-deletie

't Dialek vaan Ech kint t-deletie, wie op dit twietaoleg sjèld te zien is, meh neet in alle posities.

E groet aontal dialekte op zoewel Belsj es Nederlands en Duits groondgebeed heet t-deletie. Dat wèlt zègke tot de -t aon 't woordind soms ewegvèlt. In dialekte mèt ganse t-deletie kin de ind-t allein veurkoume nao 'ne klinker, l, n of r. Nao 'm -m- veraandert ze in 'n -p, nao 'n -ng- weurt ze 'n -k.

T-deletie kump veur in groete deile vaan Nederlands Limbörg vaanaof Venlo en wijer nao 't zuie. Groete oetzundering is Wieërt en umgeving, boe me de -t(j) euveral kin zègke. In Belsj Limbörg kump 't veur aon de Maoskant en in de Haspegouw, meh neet in de Kempe. In sommege plaots kump t-deletie wel veur, meh neet euveral. Dit is oonder mie 't geval in Haors, in Ech en in diverse dialekte vaan 't Heuvelland.

Nog weer aander dialekte höbbe gein of gein complete t-deletie, meh laote bepaolde lètters veur de -t weg (heë laat tgev. heer lach) of passe sandhi touw (assimilatie d'n aandere kant op: heë kunt tegeneuver heer kump). Dat huurt me veural kortbij de Benrather Linie, beveurbeeld in Egelze.

De regel vaan de t-deletie kin invlood höbbe op de persoensvörm (Mestreechs diech maaks, heer maak; Wieërts doe maakst, hae maaktj) en op voltoejde deilwäörd (gemaak/gemaakd(j)). Ouch bij miervoude e.d. is ze vaan belaank, umtot soms 'n t versjijnt die in 't groondwoord allein latent presint is.

Mouillering

E groet aontal Limbörgse dialekte deit aon mouillering. Dat hèlt in tot de klaanke [t] en [d] in sommege umgevinge veraandere in tj en dj. Dit gebäört in de ierste plaots nao de -n (hóndj, landj). In sommege gevalle heet dit evels gaaroet geinen trigger nujeg. Dialekte zoonder t-deletie höbbe dèks 'n -tj op de plaots boe aander dialekte de -t gans weglaote.

Mouillering kump veur in 't midde vaan Nederlands Limbörg, vaan De Ruiver tot in Gelaen mèt 't gehuch Windjhage es Zuid-Limbörgse enclaaf. In Duitsland is 't oonder mie bekind oet de Zelfkantj, op 't Belsj huurt me 't aon de Maoskant ('Maaskentj'). Zuug veur mie details euver wie en boe mouillering optrejt 't hoofartikel euver dit oonderwerp.

Zjus wie t-deletie heet mouillering veural effek op wèrkwoordsvörm.

Neve mouillering besteit ouch nog gutturalisering.

Diftongeringe

Nogal get dialekte kinne wissele tösse twie klaanke op plaotse boe aander dialekte dat neet doen. Dèks, meh neet ummer, heet dat mèt sleiptoen en stoettoen te make. Umtot de toene in de werkwoordsverveuging en bij miervoudsvörming kinne wissele, heet dit dèks invlood op de grammair vaan e dialek.

• In 't Wieërtlandjs - de dialekte vaan Wiërt en umgeving - zien alle lang klaanke opgesplits. Klaanke die vreuger allein oeterein woorte gehawwe mèt sleip- en stoettoene, versjèlle noe kwalitatief. Dit beteikent direk tot 't toenversjèl in 't Wieërtlandjs neet t'r zake deit veur de beteikenis (al weure ze nog wel gemaak).
• In Mestreech, Riems, Èèsjde en direkte umgeving weurt de ie väölal 'n ij, de oe soms 'n ou en de uu gemeinelek 'n ui wienie ze stoettoen höbbe. In 't Riemsters en 't Èèsjdes blijf 't dao neet bij: dao höbbe ze zjus wie in Wiërt gein functioneel sleip- en stoettoene. In 't Mestreechs bestoon die nog wel, meh neet zoe dèks veur dees klaanke.
• In Zittert en umgeving, en ouch in e gebeed wat door Duitsland heer tot aon Hèrkebósj löp, make ze vaan de ee 'n ei en vaan de oo 'n ou, meh allein es 't 'ne stoettoen betröf (Zittesj veier beier, umgeving veer beer). Zuug wijer Zittesje diftongeiering.

Dit heet dèks invlood op werkwoordsvörm (Mestreechs krie.ge - iech krijg tegeneuver Remunjs krie.ge - ich krieg) en op inkelvoud-miervoudpaore (douf - doe.ve tegeneuver doef - doe.ve).

Oontrunding

In groete deile vaan Belsj Limbörg kinne gerunde veurklinkers gaaroet neet bestoon. Ze weure vervaange door 'nen aandere klinker dee op dezelfde plaots in de moond gemaak weurt, meh daan zoonder de luppe te runde. Uu, eu, äö veraandere in ie, ee, ae, u en ö weure i en è, ui weurt ei. Dit perces weurt oontrunding geneump. Grosso modo kin weure gezag tot consequente oontrunding vaan veurklinkers in 't hart vaan de provincie veurkump (Hasselt, Genk, Bilze), meh neet aon de rande (Tóngere, Sintruin, Mezeik).

Es gevolg vaan oontrunding krijg bijveurbeeld 't verkleinwoord wel ins 'ne vörm dee me neet zouw verwachte: Hessels boek - biekske.

Vörmlier

Naomvalle

De mieste Limbörgse dialekte kinne allein nog naomvalsversjèl in de persoeneleke veurnaomwäörd, zjus wie dat in 't Nederlands, Ingels, Frans en väöl aander modern Europese taole is. Diverse Oos-Limbörgse dialekte make nog versjèl bij vraogende en soms aonwiezende veurnaomwäörd, of dege dat tot veur kort. Oetgebreider systeme, boebij ouch lidwäörd en adjectieve weure verboge nao naomval, vint me allein nog op Duits groondgebeed. Dees dialekte weure in dit artikel (veurluipeg) neet behandeld.

versteinde oetdrökkinge in genitief en datief

Lidwäörd

Lidwäörd hure bij e substantief (zuug oonder). 't Lidwoord weurt in 't Limbörgs verboge nao geslach of nao getal. In 't inkelvoud kin me aon 't lidwoord zien wat veur geslach 't zelfstandeg naomwoord heet, in 't miervoud zien de vörm veur alle geslachte dezelfde.

Wie de mieste Germaanse en Romaanse taole kint 't Limbörgs bepaolde en oonbepaolde lidwäörd.

’t Bepaold lidwoord

Dit is aofgeleid vaan 't aonwiezend veurnaomwoord dae, die, dat. 't Bepaold lidwoord verwijs daan ouch nao ein vaste zaak (en neet nao e wèllekäöreg get). De vörm kinne versjèlle.

Mannelek

't Bepaold lidwoord bij manneleke wäörd kin versjèlle. In sommege dialekte is 't altied de. Dat gelt oonder mie veur dialekte oet 't weste vaan Heuvelland: de man, de aezel, de boum, de tieger.

Zoe geit 't evels laank neet euveral. In de allermieste dialekte vaan Belsj Limbörg, en in 't noorde vaan Nederlands Limbörg inclusief Venlo, kint me de volgende regel: 't lidwoord veur mannelek is d’n wienie 't volgend woord begint mèt 'ne b, d, h, t of klinker, aanders is 't gewoen de.

Diverse dialekte numme 'n tössepositie in. In 't Mestreechs beveurbeeld is d’n allein in gebruuk veur 'ne klinker, d, h en t; veur 'n b weurt 't neet gebruuk. Veur 't Mofers gelle geliekaardege regele. Vreuger waor 't gebruuk vaan d’n in die regio oetgebreider: ouch d’n luchter en d’n Ruiver waore in Midde-Limbörg bekind.

In de Zuidoos-Limbörgse dialekte is 't lidwoord veur mannelek inkelvoud in alle gevalle d’r. Gans get dialekte in 't Heuvelland en de Voerstreek höbbe dit, zoe good wie de Ripuarische dialekte (Kèrkraojs, Aokes, Köls). 't d’r-gebeed löp in 't Geuldal tot in Sjin, zuielek daovaan löp de grens westelek vaan Tebannet, Maer en Norbik. In Aajd-Valkeberg en Mergraote is 't soms te hure, in Keer huurt me 't 'nen inkele kier nog. Dit wijs trop tot 't lidwoord d’r vreuger wijer verbreid waor. Zelfs in 't Mestreechs kin me nog zègke: T’r duvel zal häöm hole!

Vatte v'r dit alles same, daan kriege v'r 't volgend euverziech:

Venloos	Mestreechs	Valkebergs	Heëlesj
d’n aap	d’n aap	de aap	d’r aap
d’n boum	de boum	de boum	d’r boom
d’n hónd	d’n hoond	de hónd	d’r hónk
de lieëw	de liew	de lièw	d’r lieëf
de man	de maan	de man	d’r man
de stam	de stam	de sjtam	d’r sjtam
d’n tik	d’n tik	de tik	d’r tik

Vrouwelek

't Bepaold lidwoord vrouwelek is in alle Limbörgse dialekte op alle plaotse de. Eventueel kin de sjwa ewegvalle es 't woord daonao ouch mèt 'ne klinker begint; dit weurt daan neet oetgesjreve.

Oonzijeg

't Bepaold lidwoord oonzijeg is altied ’t.

Miervoud

Veur 't miervoud weurt dezelfde vörm gebruuk wie bij 't vrouwelek inkelvoud, dus ummer de.

G’ne, g’n, ge

E twiede, alternatief lidwoord is g'ne of genne veur mannelek, g’n veur vrouwelek en ge veur oonzijeg. Oets waore dees wäörd door gans 't Limbörgs taolgebeed in gebruuk, meh in euzen tied zien 't veural nog taolrelikte. In sommege Zuidoos-Limbörgse dialekte trejje nog wel op, veural nao veurzètsele: i g’ne boom, a g’n sjtraot. Heidoor oontsteit feitelek e nui, rudimentair naomvalsversjèl. In aander posities besteit 't allein in taolrelikte. Die hove neet per se in 't ooste vaan 't Heuvelland veur te koume. Dat bliek wel oet de Midde-Limbörgse plaots G'n Oea.

’t Oonbepaold lidwoord

't Oonbepaold lidwoord is aofgeleid vaan 't tèlwoord ein en zien verbuiginge. In sommege dialekte is 't dao nog ummer identiek mèt, meh in aander gevalle is 't gereduceerd. De vol vörm koume veural in de Oos-Limbörgse (eine(n), ein, ei) en Zuidoos-Limbörgse (inne, ing, ee) dialekte veur. Mèt 'n oonbepaold lidwoord verwijs me nao e nog neet specifiek gemaak oonderwerp boe t'rs in principe mie vaan zien (’n Aw vrouw leep aon mien deur veurbij) of nao ei wèllekäöreg lid vaan 'n gróp (’nen Hoond kin beter hure es ’ne mins).

Mannelek

In 't weste en noorde is 't oonbepaold lidwoord ’ne of ’nen, weer gans volgens de bdht-klinkerregel. In groete deile vaan Nederlands Limbörg heerse oongeveer dezelfde regele wie bij 't bepaold lidwoord: ’nen kump dao veur 'ne klinker, d, h of t, meh neet veur 'n b. Wel kin die -n hei soms weure weggelaote es ze neet veur 'ne klinker kump. Zoe zeet me in 't Mestreechs: ’ne maan, ’nen aap, ’ne(n) hoond, ’ne(n) diek.

In Nederlands Limbörg oostelek vaan Mestreech en zuielek vaan Venlo, en ouch aon de Belzje Maoskant, priffereert me soms de neet-gereduceerde vörm eine(n). In groete deile vaan 't Heuvelland (zuug daoveur monoftongisering vaan ei en ou) is de vörm inne (ummer zoonder -n op 't ind).

Vrouwelek

't Oonbepaold lidwoord bij vrouweleke wäörd is ’n of ein, in 't Zuidoos-Limbörgs ing (zuug gutturalisering).

Oonzijeg

't Oonbepaold lidwoord veur oonzijeg is in principe e of ei, in 't Zuidoos-Limbörgs soms ee. Bij dialekte mèt de bdht-klinkerregel kump veur 'n b, d, h, t of klinker in principe ’n daoveur in de plaots. Bij aander dialekte is ’n/ein/ing allein verpliech es 't volgend woord mèt 'n klinker begint; veur 'n d, h en t heet me de keus tösse e en ’n.

In Noord-Limbörg inclusief Venlo is e oonbekind. Dao zeet me veur oonzijeg altied ’n.

Samegevat in 'n tabel zuut dat zoe oet:

Hessels	Mestreechs	Mofers	Remunjs	Heerles	Haorsters
’n boek	e book	e book	e book	e bók	’n book
’n dèrp	e/’n dörp	e dörp	e dörp	e dörp	’n dörp
’n (h)enneke	e/’n hunneke	’n huundje	e hundje	e hunneke	’n hundje
e kiend	e keend	e kindj	e kiendj	e kink	’n kind
’n orkest	’n orkes	’n orkes	’n orkes	ing orkes	’n orkest
e pjèd	e peerd	e paerd	e paerd	e peëd	’n peerd

Nota bene: N-apocope - 't aofkappe vaan de -n bij oonzijege wäörd, wie dat heibove besjreve steit - is in dezen tied sterk aon 't verdwijne. Väöl sprekers zègke bij oonzijeg al euveral ’n of ein. Hei is nog neet väöl oonderzeuk nao gedoon, en sjrievers vaan dialek-grammatica's en -dictionaire wiezen 't gemeinelek aof es 'fout'.

Substantieve

Limbörgse substantieve op zelfstandege naomwäörd kinne drei geslachte höbbe: mannelek, vrouwelek en oonzijeg. Ze kinne weure verboge nao getal (inkelvoud en miervoud). Ouch de vörming vaan diminutieve (verkleinwäörd) kin me es 'n verbuiging zien.

Geslach

• Mannelek zien wäörd die manslui en manneleke bieste besjrieve, en wäörd op -er, -ert en -aer (M. -eer). Wijer zien werkwoordsstamme es substantieve gebruuk in princiep mannelek.
• Vrouwelek zien wäörd die vroului en vrouweleke bieste besjrieve. Wijer zien abstrakte wäörd mèt 'n achtervoogsel veur de vörming devaan ouch vrouwelek; dees achtervoogsel zien -heid, -nes, -sjap (V. -schap), -de, -ie (M. -ij), -ing, -s (corresp. mèt Ndl. -st) en de vreem achtervoogsels -ie, iek, -ica, -theek, -teit, -uur, -ade (aad), -ide (-ied) etc., -aasj, ine, -se, is. Daoneve nog väöl wäörd zoonder achtervoogsel.
• Oonzijeg zien alle diminutieve, alle zelfstendeg gemaakde infinitieve en de wäörd die zien samegestèld oet be-, ge-, ont- en ver- mèt 'ne verbestam. Ouch len zien oonzijeg, wie meidskesnaome en ander vroului boe me good mèt vertrojd is (neet in 't Mestreechs!).

Veurbeelder

Mannelek:

• Dao löp ’nen hings, dae haet zich aan d’n poeët geblesseerd. (Venloos)
• Wae haet de computer gebroek? Hae sjteit m'ch al de gansen daag aan. (Remunjs)
• Dao huurde v'r nog einen tik en toen waor d'n awwe maan verdwene. (Mestreechs)

Vrouwelek:

• ’n Verkaldheid geit meistal zoeë weer euver, aste ze mar liets oetwirke.
• De aaj vrouw haet ’t ringske nog teen jaore bie zich gedrage.
• ’n Taofel in de kamer moot kinne, meh hei steit ze wel in de weeg.

Oonzijeg:

• Ze hebbe det päörtje aafgeslote, umdet 't op instorte stónt.
• Ich zaog giester Leonie nog; 't haet mich dich de complemènte laote doon.
• Dat gedoons moot mer ins oet zien: 't is 'n enorm gezeiver um e klein dinkske.

Miervoudsvörming

De Limburgse miervoudsvörming is in vergelieking mèt de Brabantse en Hollandse hendeg gecompliceerd en kint 'n groete gróp oonregelmaotege gevalle, die nao - groof eweg - Duitse principes gevörmp zien.

Regelmaoteg op -e

't Miervoud weurt in princiep gevörmp door -e achter e woord te zètte. De spelling kin natuurlek eise tot me de lèste letter vaan e woord verdobbelt of 'ne lange klaank halveert. D'n oetgaank -e is ouch gebrukelek bij wäörd op -el, -em en soms bie -er. Vergeet neet tot wienie 'n -t in 't groondwoord verzwege is (t-deletie), die bij 't miervoud trök kump.
Veurbeelde: plaots-plaotse, straot-straote, kat-katte, zaak-zake, pókkel-pókkele, vinger-vingere, nach-nachte.

op -s

Bij toch wel de meiste wäörd op -er vörmp me 't miervoud mèt 'n -s. Dit gebäört ouch mèt wäörd die op -e indege, en mèt e groet aontal Ingelse en Franse wäörd. Wäörd boevaan de -e vervalle is kinne -es als miervoud kriege. Veurbeelde: naober-naobers, kemissie-kemissies, vete-vetes, bijdraog-bijdraoges.

Umlaut

Hiel väöl wäörd evels formere hun miervoud op 'n oonregelmaotege meneer: mèt umlaut. Dit kump bij alledrei de geslachte veur, meh 't meis bij manneleke wäörd. Meistal heet 't inkelvoud 'n sleiptoen en altied heet 't miervoud 'n stoettoen. Ouch verandert of verdwijnt dèks d'n indconsonant. Veurbeelde: hónd/hóndj/hoond-hun(j), ba(a)nk-benk, sjoon-sjeun, wouf-wuif, nagel-naegel/negel.

op -er

'n Aontal oonzijege wäörd heet e miervoud op -er. In de modernen tied kriege daovaan de wäörd die gein Ndl. equivalint mèt -eren höbbe 'ne regelmaotege vörm op -e neve ziech in sommige dialekter. Veurbeelde: kind/kiendj/keend-kinder/kienjer/kinder, gaat-gater, hoes-hoezer, mets-metser.

In Mofert kump dit zelfs veur bij 'n aontal mennelike wäörd: geis-geister.

Toenverandering

In de meiste Limburgse dialekte zien e paar wäörd boe-in inkelvoud en miervoud allein door verandering vaan toen - sleiptoen in 't inkelvoud, stoettoen in 't miervoud - oeterein gehawwe weure. Veur 't Mestreechs zien dat: bêin-bèin, bêrg-bèrg, dêrm-dèrm, êrm-èrm, k^örf-k`örf, pêerd-pèerd, stêin-stèin, v^örm-v`örm, wêeg-wèeg, w^örm-w`örm. In ander dialekte versjijne nog wel ander soortgelieke pare, wie knîen-knìen.

Toenverandering en 'n klein mutatie in d'n indklaank

Morfologisch gezeen is deze vörm vaan miervoudsformatie dezelfde es dee vaan heibove, meh op sjrif zuut me e dudelek versjèl. E good veurbeeld is krink-kring. Oet 't Mestreechs is ouch bekind hand-han, tand-tan, meh in mier oosteleke dialekte pas me hei umlaut touw (hen/henj/heng, ten/tenj/teng).

Umlaut en -s

Mer inkel wäörd: broor-breurs en zoon-zäöns.

Oet 't Mestreechs is ouch bekind knien-knijns; breking in 'nen twieklaank, toenverandering en -s dus.

Diminutieve

Diminutieve weure in 't gans Limburgs taolgebeed op oongeveer dezelfde meneer gevörmp (allein in 't Ripuarisch deil geit 't anders), en daobij passe ouch alle Branbantse en Gelderse dialekte in de bei Limburge dees principes touw.

De proceduur veur de vörming is touwveuging vaan 'ne suffix en umlaut op de beklemtoende vocaol, wienie dit kint. De achtervoogsels zien -ke (groondvörm), -eke, -ske (nao ch, g en k) en -je of -sje (nao d en t).

Veurbeelde

• bal - belke
• zon - zönneke
• pak - pekske
• vrind (V), vrundj (R), vrund (M) - vrindje, vrundje, vrundsje

't Alternatief -sje veur -je kump veur in en um Mestreech, en in de Roerdale.

Let drop tot in 't Belsj oontgrondingsgebied de klinker in 't diminutief soms neet de verwachde weerde krijg: umtot de geümlaute, palatale vocaol dèks roond is verandert 'r. Veurbeeld Brees book-beekske (oet *beukske) en Hessels boek-biekske (oet *buukske).

Diminutieve vaan vreem wäörd mèt mierdere betoende klinkers

Bij wäörd wie auto/oto, foto, geisja, raki etc., mèt ummer de naodrök op de ierste syllaab, krijg d'n ierste vocaol umlaut es dat meugelek is; de twiede neet (uitoke/eutoke, geisjake, r(a)ekike). Wäörd mèt drei of mie syllabes, de hoofklemtoen op de twie-naolèste en de bijklèmtoen op de lèste syllaab, kriege bij betoende vocaole umlaut: radio - r(a)edieuke. ^*

Adjectieve

't Limburgs adjectief heet 'n tractemint wat hendeg versjèlt vaan zien Nederlandse en Duitse tegehengers. 't Weurt in bekans 't gans Limburgs taolgebeed touwgepas, es ouch in e deil vaan 't Zuid-Braobants en in 't Ripuarisch. Allein 't Venloos heet inmiddels de noordelek Braobantse vörm euvergenómme, zuug daoveur hei-oonder. 't Limburgs adjectief maak in princiep gei versjèl tösse sterke en zwakke flectie, allein tösse attributief, predicatief en zelfstendeg gebruuk. Bij predicatief gebruuk weure zjus wie in 't Nederlands en Duits, de oonverbaoge vörm gebroek: Dat hoes is ruim, dee mins is gek etc.

Attributief gebruuk

Twie klasse

In 't Limburgs oondersjeit me twie klasse vaan adjectieve. Bij de ierste klasse kump bij menneleke, vrouweleke en miervoudege wäörd 'n -e drachter, en gebruuk me bij oonzijeg wäörd de groondvörm. Adjectieve veur menneleke wäörd kinne ouch op -en oetgoon; dat gebäört oonder dezelfde veurwaorde es bij 't artikel de/d'n (zuug heibove). In 't Remuns is dees -n neet zoe gebrukelek mie. Bij de twiede klasse kriege allein de menneleke wäörd 'n -e(n), en weurt die bij 't vrouwelek geslach en 't miervoud aofgekap.

Tot welke klasse 'n adjectief huurt kin me in de meiste gevalle sumpel oetmake aon de haand vaan d'n indklaank. Indeg 't op -ch[t], -d, -k, -p, -t of -s veurgegoon door 'ne consonant, daan vèlt 't adjectief oonder klasse I. Geit 't oet op 'ne vocaol, -f, -g, -j, -l, -m, -n, -ng, -r, -w of -s nao 'ne vocaol, daan vèlt 't in klasse II. Lèt wel op: adjectieve mèt de achtervoogsel -eg/-ig en -isch hure gewuunlik bij klasse I.

Veurbeelde

Klasse I

• 'ne Grote miensj (R)/ 'ne Groete mins (M)
• 'n Grote kirk/ 'n Groete kèrk
• E groot sjiep/ E groet sjip
• Gro(e)te hoezer

• Dae Duutse soldaat/ Dee Duitse soldaot
• Die tragische historie
• Det lesteg dienk/ Dat lesteg dink
• Zo'n beesechtege luuj/ Zoe'n biesechtege lui

Klasse II

• 'ne Sjone waeg/ 'ne Sjoene weeg
• 'n Sjo(e)n stad
• E sjoon dörp/ E sjoen dörp
• Sjoon plaetskes/ Sjoen pläötskes

• De hoge tore/ D'n hoegen torie
• Eder slum vrouw
• E vol geboew/ E vol gebouw
• Blaw ouge

Opmèrkinge veur en oonregelmaotege gevalle in klasse II

De adjectieve oet klasse twie höbbe dèks drei in plaots vaan twie vörm. Meistens is dat neet op sjrif te zien: daan is spraoke vaan toenversjèl. Oonthaw tot de verboge vörm, dus 't attributief adjectief veur menneleke, vrouweleke en miervoudege wäörd, ummer stoettoen heet. De neet-verboge vörm evels kin ouch de sleiptoen höbbe. Dit is 't geval mèt kaal. De drei vörm (drei, want de vörm veur vrouwelek inkelvoud en veur miervoud valle altied same) zien dös:

• 'ne Kàle man/ 'ne Kàle maan
• 'n Kàal vrouw/ 'n Kàal vrouw
• E kâal kiendj/ E kâal keend
• Kàal luuj/ Kàal lui

't Gif evels e weliswoer beperk meh toch neet te oondersjatte aontal väölveurkoumende adjectieve, die nao hunnen indklaank te oordeile tot klasse I zouwe mote behure, meh ziech oonregelmaoteg gedraoge en in essentie tot klasse twie hure. Veurbeelde zien good (m. goje, v.-mv. gooj), róndj/roond (m. rónje/rónde, v.-mv. rónj/rón), wildj/wèld (m. wilje/wèlde, v.-mv. wilj/wèl).

Wee ziech 't Mestreechs aonliert moot ziech bovedeen mèt 'n aontal klinkermutaties bezeghawwe. Wie bove gezag alterneert in dit dialek de ie mèt de ij en de oe mèt de ou. Sommege adjectieve mèt 'ne sleiptoen, die deze, wie gezag, in de flectie verlere, en 'n ie of oe in de stam, kriege in 't Mestreechs bijgevolg mèt breking te make. Concreet gezag: e woord wie gries heet es menneleke vörm grijze en es vrouweleke vörm grijs. Vergliek:

• 'ne Wijze mins is wies.
• 'n Broun (of brojn) moes is broen.

In 't Remuns höbbe die wäörd ouch drei vörm, meh dao is 't allein d'n toen dee verandert.

• 'ne Wìeze miensj is wîes.
• 'n Bròen moes is brôen.

Speciaol regele veur 't Venloos

Dit al is neet, of beter neet mie, vaan touwpassing op 't Venloos. Dit dialek heet ziech in de twintegste iew in de behandeling vaan adjectieve bij 't Braobants aongeslote, en dewijl in de jaore daarteg de Limburgse vörm nog dèks veurkaome zien die allewijl zelfs oonder de awwer generatie in oonbruuk geraak.

't Venloos oondersjeit mèt 't Nederlands 'n sterke en zwakke flectie vaan adjectieve. De sterke flectie weurt touwgepas nao oonbestumde pronome, nao welk en eder en es hielemaol niks de zinsnee inleit. De zwakke flectie trif me aon nao bestumde artikele, aonwiezende pronome en bezitteleke pronome.

De sterke flectie heet apaarte vörm veur mennelek, vrouwelek en oonzijeg. De menneleke vörm geit daan oet op -e of -en, de vrouweleke op -e en de oonzijege blijf oonverboge. In de zwakke flectie evels valle de vörm veur vrouwelek, miervoud en oonzijeg same. Vergliek:

• Dae vollen trein/ Einen vollen trein
• Die volle(!) bös/ Ein volle bös
• Det volle hoes/ Ein vol hoes

't Venloos mis dös ouch de twie adjectieveklasse vaan 't Limburgs en liet bij 't vrouwelek en 't miervoud 't adjectief ummer op -e oetgoon.

Zelfstendeg gebruuk

Es me de adjectieve zelfstendeg wèlt gebruke gelle veur 't groetste deil de zelfde regele es bij 't attributief gebruuk. Verwijs 't evels nao 'n oonzijeg woord, daan krijg 't adjectief in dit geval 'n -t.
N.B.: Bij de regel mèt de finaol -t deit ouch 't Venloos mèt!

Veurbeelde

• Ich vin dae nuje waeëg neet zoeë schoeën as daen awwe. (W)
• Nae, op dees meneer geit 't neet ech mekkelek, meh wits doe 'n baeter? (R)
• Ze dräög dat blaw trikeuke toch neet zoe dèks es dat geelt. (M)

Die -t is evels conditioneel, oeteraard, umtot de meiste Limburgse dialekte t-deletie höbbe. Ze kin dus gans verdwiene (mie keukske is naat gewore, höbste miech nog e druug) of assimilere: nao 'n m verandert de t in -p (Wèlste e kaajd naogerech of e wermp?), nao 'n ng in -nk.

In 't Mofers kaom dees -t historisch ouch predicatief veur: Det blaedje det dao ligk is nag greunt. Allewijl huurt me dit neet mie.

Pronome

Persuunlike pronome

	Subjekvörm			Objekvörm
	V.	R.	M.	V.	R.	M.
1e p. ink.	ik	ich	iech	mich		miech
2e p. ink.	doe		diech	dich		diech
3e p. ink. m.	hae		heer	häöm
3e p. ink. v.	zie, het		zie, zij	häör, häöm		häör
3e p. ink. o.	het			het
1e p. mv.	weej	veer		ós		us
2e p. mv.	geej	geer		óch		uuch
3e p. mv.	zie		die	häör		hun

Opmèrkinge

• De bovestoonde tabel gif de betoende vörm: de vörm deen 't persuunlik pronoom heet es 't de naodrök krijg. Oonbetoende pronome weure es regel oetgesjreve in 't Limburgs. 't Gif de volgende bijvörm: m'ch (veur mi(e)ch), de (veur doe, weurt ouch in Mestreech gebroek), (t)e (ouch veur doe, me daan nao e verb), d'ch (veur diech), 'r (veur hae/heer), 'm (veur häöm), ze (veur zie/zij, en veur häör en hun), 'r (veur häör), 't (veur het), we (veur weej), v'r (veur veer), ge (veur geej) en g'r (veur geer).
• In 't Mestreechs heet doe plaotsgemaak veur diech, dit is al in väöl dialekte ten weste vaan de Maos gebäörd en 't geit hei um 'n jóng en nog ummer veurtsjrijende oontwikkeling. Door Belsj Limburg, vaan noord nao zuid tösse Genk en Hasselt door, löp de grèns vaan 't doe/dich-gebeed: dao trif me de vörm gee (in noordwes-Belsj-Limburg) en dzjie (in zuidwes-Belsj-Limburg) aon en get mie nao 't ooste (vanaaf Genk) d'n oonbetoende vörm dech.
• In 't Remuns besteit veur häöm es alternatief ouch dem, vaan oorsproonk 'n aonwiezend pronoom.
• In de meiste Nederlands-Limburgse dialecte weure vrouwlui boe me good mèt vertrojd is en mèt doe en dich zouw aonspreke es oonzijeg behandeld en me verwijs nao ze mèt het. In 't Mestreechs deit me dat neet, evemin es in de mie westeleke (Belsj-Limburgse) dialekte.

Weerkierend pronoom

't Limburgs conformeert ziech aon 't Algemein Nederlands en oondersjeit ziech vaan 't Braobants en de ander westeleke dialecte door 't behaajd vaan 't weerkierend pronoom zi(e)ch. Dit is 't pronoom veur de daarde persoen. Veur de ierste en twiede persoen weurt dezelfde vörm gekoze es d'n objekvörm vaan 't persuunlik pronoom. Vergliek:

• Ik schaer mich (V)
• Doe sjaers dich (R)
• Heer sjeert ziech (M)

De "Braobantse" variante m'n eige, eur eige, z'n eige, trif me in 't weste vaan 't Limburgs taolgebeed aon. Ouch in 't Mestreechs koume dees vörm veur, meh noets in constructies mèt verbe, allein in bepaolinge wie Heer keek ins nao zien eige, op plekke woe ander dialekte, en 't Nederlands, zichzelf höbbe.

't Weerkierig pronoom (Ndl. elkaar) besteit neet of aamper in 't Limburgs, daoveur gebruuk me de weerkierende vörm die bove besjreve zien. In midde-Nederlands-Limburg kint me wel d'eind'anger. Zuug ouch oonder

Zuug veur wijer kwesties euver 't gebruuk vaan zi(e)ch in 't Limburgs hei-oonder, bij Syntaxis.

Bezitteleke pronome

De bezitteleke pronome loupe parallel mèt de persuunlike. Ze volge hei in hun vrouweleke/miervoudege vörm.

• mien, dien, zien, häör, oos (M. eus), eur, häör/hun (oostelek/westelek).

De menneleke vörm kriege 'n -e aongehech, of -en, es 't nudig is met progressief assimilatie (oos → ooze/ozze) en oonder dezelfde condities wie bij de adjectieve (veural in 't Venloos en 't Mestreechs dus). De oonzijege vörm versjèlle vaan de vrouweleke bij mien, dien, zien en oos. Bij de ierste drei weurt de -n aofgekapt, en oos weurt ós (M.: eus weurt us). Let waal drop, tot die aofkapping vaan de -n in 't Remuns sterk oonder drök steit en in Venlo al gaaroet neet veurkump. Ouch is dit noets meugelek veur 'ne vocaol ('t is dus waal mien apparaot, dien örgel)

Veurbeelde

• Miene noonk kump mörge.
• Wat studeert dien dochter noe?
• Blijf vaan mie beer! (Mestreechter vastelaovesroop)

• Ozen auto gedraeg zich vraemp vandaag.
• Oos volksvertegewäördegers zalle neet bald doon wat veer van ze verlange.
• Wie sjoon ós Limburg is...

Zelfstendeg gebruuk

Ouch bezitteleke pronome kinne zelfstendeg gebruuk weure, mèt e bestump artikel deveur. De flexie is daan dezelfde es bij 't adjectief. Evels, bij de wäörd mien, dien en zien muteert de ie in 't Mestreechs nao ij.

• Dit is ós werk, bemeujt óch noe mar mit 't eurt! (V.)
• Verdeent diene pap minder geldj as de miene? (R.)
• Iech gaon veur mie plezeer! En veur 't dijnt! (Brounts, M.)

Aonwiezende pronome

Daovaan gif 't 'rs in de meiste Limburgse dialekte twie: ei veur kortbij, ei veur wiedaof.

Dizze, dees, dit

Inkel vaan de gebruukde vörme veur kortbij:

• dees/deze(n) - m/v, weurt dèks verboge zoe-es 'n adjectief
• dis/dizze(n) - idem
• dit - o, neet verboge

Ouch 't Venloos nump gewuunlik de vörm dees nog in ach!

Dae, die, dat

De vörm veur wiedaof zien bove, bij de behandeling vaan 't artikel, al gegeve: dae (M. dee), die en det (V., R.)/ dat (M.). Veur dae besteit de variant daen, en dewijl dee zeker in 't Venloos in dezelfde zin gebruuk weurt es de artikele en de adjectieve (dus veur 'ne vocaol, b, d, h of t), maak me in eder geval in e good deil vaan Nederlands Limburg nog oondersjeid tösse subjeks- en objeksvörm, al vervaag dat oondersjeid lankzaam. In 't Remuns is 't dus:

• Dae boot kaam vörrige waek ouch al lanksvaore;
• Daen boot höb ich vörrige waek ouch al lanks zeen vaore.

Of dit ouch (nog) veur 't Mestreechs gelt is neet dudelek; zo jao daan weurt dit oondersjeid in eder geval neet mie consequint gemaak.

In 't Mofers weurt de vörm daen allein gebruuk veur de d, h, t of 'ne vocaol. Boetedat weurt daen ouch gebruuk es accusatief-datief veur aander vocaole (zjus wie wae/waem, bv.:

• Ich höb daen miens nag noeatj ieëre gezeen hie;
• (betrekkelek) Dae miens daen Miena neet trökkós, is lits verhoes. (Miena kós de miens neet)
• (betrekkelek) Dae miens dae Miena neet trökkós, is lits verhoes. (De miens kós Miena neet)

Genne, gen

Dit zien vörm die veur 't Limburgs allein in en roond Heerle veurkoume, en wijer es jenne, jen in 't Ripuarisch.

Betrèkkeleke pronome

't Betrèklik pronoom nump grof eweg de vörm aon vaan 't aonwiezend pronoom veur wiedaof. Veur 't oonzijeg is evels wat neve det/dat in gebruuk; 't kump in väöl dialekte, wie 't Mestreechs, zelfs dèkser veur.

• 't Febrik, wat ze volgend jaor touw goon doen, oontsloog vaandaog al 150 employés.

Vraogende pronome

Wae (M. wee) veur lui, wat veur dinger, welk es distributief. Wae kin, wie dae, nao naomval verboge weure tot waem (of waen, M. ween. Ouch hei gelt tot 't oondersjeid neet mie sjèrp is). Welk gedräög ziech in alle dialekte es 'n adjectief vaan de ierste klasse.

• Wae is nog nao die receptie gekómme? (R)
• Waem höbs e dao eigelek gesjproke? (R)
• Welken hónd zóls doe dich oetkeze? (V)
• Welk peerd heet de wedstried gewónne? (M)

Haw wel in de gater tot 't Limburgse wae koelek e miervoudeg subjek kin zien, aanders es in 't Nederlands. Allein bij 't verb zien/zeen "esse" is dit meugelek ("Wae zint dat?").

• (Ndl) Wie komen er vanavond op visite? weurt
• (M) Wee kump venaovend op bezeuk?

Verbe

De vervoeging van 't Limburgs wiek dao op veurnaom punte vaan 't Nederlands aof en sluut ziech deils bij 't Duits aon.

Zwakke verbe

Presens (tegewäördegen tied)

Veurbeeld: kalle (opm.: kump weineg veur in 't Mestreechs, vb. is in 't Remuns)

• ich kal
• doe kals
• hae kalt
• veer kalle
• geer kalt
• zie kalle

N.B. de vörm veur d'n ierste en daarde persoen miervoud zien altied geliek.

Bezoonderhede

• In dialekte zoonder t-deletie geit d'n twiede persoen inkelvoud op -st oet: Wieërts dich kalst;
• Vaanwege de t-deletie krijg in de meiste dialekte d'n daarde persoen inkelvoud neet ummer 'n -t: nao 'n m volg assimilatie tot -p (druime - hae druimp), nao 'n ng verandert de -t in -k (bringe - hae bringk), en nao ch, d, f, g, gk, k, p, s en t verdwijnt ze (pakke - hae pak). Gek genoog weurt de -dt wel oetgesjreve, ouch al is dit volges Limburgse taolbeginsele oonnudeg (bij dialekte wie 't Wieërts zouw 't daan weer kinne).
• Döks zien d'r toenveranderinge te vinde in werkweurd wie dit Mofers veurbeild: lae~ve - ich lae\f.

Imperatief

D'n imperatief vaan e regelmaoteg Limburgs verb weurt gevörmp mèt de stam: kal!, maak!. De vörm veur 't miervoud krijg 'n -t, tenzij de klankwètte dat verbeie: kalt!, maak!, bringk!

De miervoudsvörm weurt ouch gebruuk es beleefheidsvörm; ouch zoonder touwveuginge wie ezzebleef klink 'n imperatief daan es e verzeuk. In de gebejer woe doe en di(e)ch neet veurkoume weure bei vörm meistal doorein gebruuk.

Imperfek (verleien tied)

Deze is consequinter es de Nederlandse: 't suffix -de, in gemouilleerde dialekte wie 't Remuns ouch dèks -dje, is hei neet oonderheveg aon progressief assimilatie, meh oonderwèrp de stam aon regressief assimilatie. Dat wèlt zègke tot dat -de noets in -te verandert, meh tot 'ne stumloeze (helle) consonant stumhöbbend (weik) weurt, wat 'n vorm is vaan lenitie. Mèt ander wäörd, en es veurbeeld 't Remuns:

ich kalde doe kaldes hae kalde veer/zie kalde geer kalde(t)

ich maakde (oetspraok maagkde) doe maakdes hae maakde veer/zie maakde geer maakde(t)

De -t bij dees vörm liek lankzaamaon te verdwijne, entans bij de zwakke verbe.

Participia

• Tegewäördeg particiep: voog -end aon de stam touw (kallend, makend).
• Tegewäördeg bijwäördelek particiep: voog -entaere (M. -entere) touw aon de stam. Dit particiep weurt gebruuk es adverbiaol bepaoling um aon te geve tot me oonder 't oetveure vaan 'n handeling ouch nog get anders deit:
  • Kallentaere kaam hae toes (R)
• Voltoejd particiep: Ge- veur de stam en 'n -d (of -dj) aon 't ind. Wienie 't verb veur de stam al e prefix heet wat neet de naodrök krijg, daan kump gei ge- deveur bij 't voltooid particiep. Lèt ouch op de t-deletie en -assimilatie:
  • Veurbeelde vaan 't ierste: belande - beland; gebäöre - gebäörd; doorbore - doorboord;
  • Veurbeelde vaan 't lèste: stumme- gestump; make - gemaak; snappe - gesnap. Let wel weer op de verboge vörm: gemaak - gemaakde

Samegestelde tije

Gein bezoonderhede ten opziechte vaan 't Nederlands en 't Duits.

• Perfectum (voltoejd tegewäöredegen tied): ich höb gekald (Remuns; presens vaan höbbe + voltoejd particiep)
• Plusquamperfectum (voltoejd verleien tied): ich haw gekald (imperfek vaan höbbe + voltoejd particiep)
• Futurum (touwkómmenden tied): ich zal kalle (zalle + infinitief)
• Conditioneel tije mèt zouw (V. zól): ich zouw kalle, ich zouw gekald höbbe etc.

Sterke en oonregelmaotege verbe

Zuug ouch: Lies vaan sterke en oonregelmaotege verbe in 't Limburgs. Belaangriek: Vergeet neet tot zjus heibij hiel väöl regionaol variatie meugelek is!

Sterke verbe: presens

Es regel höbbe sterke verbe es dat meugelek umlaut en toenwisseling in de twieden en daarde persoen inkelvoud presens. Ouch kin de e verandere in i of è (zuug e-i-wissel en i-è-allofonie), al nao gelank vaan wat de klaankwètte eise. 't Geval is evels, tot d'n umlaut hiel dèks neet regelmaoteg is. Percesse wie verkörting en oontrunding kinne de kleng zoe gemuteerd höbbe tot ze wied vaan de verwachde wierde aofligke.

E nog vrij regelmaoteg veurbeeld is kómme (M. koume):

• kómme (koume)
• ik/i(e)ch kóm
• doe/diech kums
• hae/heer kump

'n Ander veurbeeld is s(j)laope; hei liet ziech 't versjèl tösse 't regelmaoteg Remuns en 't oonregelmaoteg Mestreechs al zien:

Remuns ich sjlaop doe sjläöps hae sjläöp

Mestreechs iech slaop diech slieps heer sliep

Verkörting heet bij loupe euveral in Limburg veur neet-verwachte vörm gezörg:

• ik/i(e)ch loup
• doe/diech löps
• hae/heer löp
  

(te verwachte zien de vörm *luips en *luip)

E veurbeeld vaan gemuteerden umlaut: valle

Remuns ich val doe vils hae vilt

Mestreechs iech val diech vèls heer vèlt

Mutatie nao i: aete (M. ete)

• ik/ich aet / iech eet
• doe/diech its
• hae/heer it

Sterke verbe: imperatief

D'n imperatief vaan sterke verbe wiek minder aof es de heibove besjreve twiede ne daarde persoen inkelvoud, meh heet toch zien eige kimnèrke. D'n imperateif inkelvoud is oonderheveg aon e-i-wissel (meh neet aon umlaut) en de miervoudsvörm kint in döbbel geslote lettergrepe vocaolverkörting.

E good veurbeeld vaan 't ierste (e-i-wissel bij 't inkelvoud) is brenge: imperatief bring.

't Lèste (verkörting bij 't miervoud) vint meh o.m. trök bij br(a)eke - brek en spr(a)eke - sprek.

Syllabes mèt geümlaute, e-i-verwisselde of verkorte vocaole kinne noets de sleeptoen kriege, dus ouch neet de imperatiefvörm. Is evels 'nen imperatiefvörm oongeaffecteerd in 't inkelvoud daan kin heer de sleeptoen kriege en mèt de miervoudsvörm e paar sleeptoen-stoettoen vörme. Es gevolg daovaan kin, alweer in 't Mestreechs, de miervoudsvörm gediftongeerd zien. Vergliek:

• Inkelvoud: schrîef, sjrîef
• Miervoud V. schrìef, R. sjrìef, M. sjrìjf

Sterke verbe: imperfek

De meis ingriepende verandering veur sterke verbe evels is nog altied 't imperfek. Dat weurt neet mèt 't achtervoogsel -de gevörmp meh door middel vaan toenwisseling, ablaut. 't Systeem vaan ablaute is complex en neet al te regelmaoteg, meh de volgende patroene zien toch wel gebrukelek:

• aa of ao > oo: draoge - droog
• ae of ee > oo: schaere/sj(a)ere - schaor/sjaor
• ee > oo: lege - loog
• ie > ee: schrieve/sjrieve - geschreve/gesjreve
• oo > ee: rope - reep

E sterk verb vervoog ziech in 't imperfek zoe:

• ich** veel
• doe veels
• hae veel
• veer vele
• geer veelt
• zie vele

Let op, tot bij 't sterk verb de -t veur de twiede persoen miervoud wel altied in ach genómme weurt!

Sterke verbe: 't voltoejd particiep

Ouch gevörmp mèt ge- (oonder dezelfde condities es bij de zwakke verbe), meh mèt 't achtervoogsel -e. De stam kin zienen orzjinele vocaol behawwe höbbe of d'n ablautvocaol vaan 't imperfek höbbe. Vergliek:

• draoge - droog - gedraoge
• sjere - sjaor - gesjaore
• lege - loog - geloge
• sjrieve - sjreef - gesjreve
• rope - reep - gerope

Hybride verbe

Dit zien verbe woevaan 't imperfek zwak is meh 't voltoejd particiep sterk, of umgekierd. Hei en dao trif me ze aon.

Veurbeelde vaan e zwak imperfek en e sterk particiep:

• lache - lachde - gelache
• rije - rijde - gerije

E veurbeeld vaan e sterk imperfek en e zwak particiep:

• vraoge - vroog - gevraog (hei en dao wel gevr(a)oge)

Oonregelmaoteg zwakke verbe

Dees categorie umvat 'n aontal väölgebruukde verbe, woe-in in de loup der iewe veranderinge zien opgetreje. Die veranderinge betreffe bij de meiste vaan dees verbe allein 't imperfek en 't voltoejd particiep. Me zouw ze op typ kinne sortere.

• bringe - brach - gebrach; dinke - dach - gedach (bei mèt latente t: brachte, dachte)
• h(e)ure - hoort - geheurd/gehuurd; veule - voolt - geveuld
• lègke - lag - gelag; zègke - zag - gezag
• hebbe (V)/höbbe - had, haw (R) - gehad

Sommege vaan dees höbbe ouch 'nen oonregelmaotegen daarde persoen inkelvoud tegewäördegen tied:

• zègke - hae zaet / heer zeet (M); hebbe/höbbe - hae haet/ heer heet

Oonregelmaoteg sterke verbe

Inkel vaan de meis gebruukde:

doon/doen (M)

Venloos/Remunjs ik/ich daon doe duis hae duit weej/veer, zie doont geej/geer daot imperatief ink. doog imperatief mv. doot

Mestreechs iech daon diech deis heer deit veer, zie/zij doen (zelde doent) geer daot doeg doot

imperfek en particiep daeg (Mestreechs deeg) gedaon (Mestreechs gedoon)

s(j)laon, sloon (M.)

• doe s(j)leis, hae s(j)leit; s(j)loog; ges(j)loge; imp. s(j)laag, s(j)laot

s(j)toon

• ich s(j)taon, doe s(j)teis, hae s(j)teit; stóng, sjtóng, stoont; gestaon/gestoon (M.); imp s(j)tank, s(j)taot

waere/weure (M.)- hae/heer weurt - woort - gewore

zeen/zien (M.) "videre"

ik/ich/iech zeen doe/diech zuus hae/heer zuut weej/veer zeent (M. zien[t]) geej/geer zeet/ziet (M.) imperatief: zuug, zeet

zaog/zoog (aofhenkelek vaan dialek) gezeen

Modaol verbe

Dit zien verbe die gewuunlik es hulpverb dene en ziech oorsprunkelek kinmèrkde door 't gliekstoon vaan d'n ierste en daarde persoen inkelvoud in de tegewäördegen tied.

• kanne (R), kinne (M): ich kan/kin, doe kans/kins, hae kan/kin; kós, gekós
  

Opmèrking: In 't Mestreechs maak me versjèl tösse heer kin ("'t ligk in zien mach") en heer kint ("heer is bekind mèt").

• maoge/mage (M.) - ich maog/maag, doe maogs/maags, hae maog/maag; moch; gemaoge
• mótte/mote (M.) - ich mót/moot, doe mós/moos, hae mót; moos/mós; gemote
• wille/wèlle (M.) - ich wil/wèl, doe wils/wèls, hae wil(t)/wèlt (meistal regelmaoteg); woel/wól/wouw (M); gewild/gewèld
• zalle/zölle (M.; in Mestreech koume bei vörm veur) - ich zal, doe zals, hae zal, geer zalt/zölt; zoel/zól/zouw; gei particiep

Zeen/zien "esse"

Dit verb is vaan allemaol 't oonregelmaotegs, umtot 't vörm oet drei stamme gebruuk. Groete versjèlle tösse de drei dialekte gif 't neet.

Venloos, Remunjs zeen ik/ich bin doe bis hae is weej/veer zint geej/geer zeet imperatief bis, zeet imperfek ik/ich waas, weej/veer ware gewaes

Mestreechs zien iech bin diech bis heer is veer zien geer ziet imperatief bis, ziet imperfek waor, waore gewees

Syntaxis

Circulair zinne

Wie de meiste Germaanse taole heet 't Limburgs 'ne circulaire zinsbouw. Dat wèlt zègke tot de zinsorde umgegoejd weurt es 't subjek neet veuraon steit, beveurbeeld in bijzinne. Wat dao-in gebäört is tot daan de persoensvörm achteraon in de zin kump. Veurbild:

• Heer geit nao hoes.
• Iech dink tot heer nao hoes geit.

Brik e samegestèld verb in normaol zinne bij 't vervoge twieë, daan koume de aofzunderleke lede in bijzinne weer bijein:

• Ze hèlt op.
• Vraog ins of ze ophèlt!

'n Ander verhaol is 't wienie de zin begint mèt 't objek (direk of indirek), of mèt 'n bepaoling, wienie prolepsis in 't spel is dus. Daan wissele subjek en persoensvörm vaan plaots:

• Heer geit nao hoes.
• Mörge geit heer nao hoes.

Roej en greun verbevolgorde

Dit zien de naome die me gebruuk veur de twie menere woe-op in de Wesgermaanse taole verbe in e verbaol predikaat dat achteraon de zin steit ziech oonderein opvolge. De kwestie is aon de orde in bijzinne.

De roej verbevolgorde is neet-verbe - persoensvörm - ander verb(e);
De greun verbevolgorde is neet-verbe - ander verb(e) - persoensvörm

't Limburgs heet in groete mierderheid de roej volgorde. Dao is evels 'n oondersjeid te make in twie versjèllende types vaan dit soort bijzinne: constructies vaan 'n persoensvörm mèt teminste ein infitief en constructies vaan 'n persoensvörm mèt e voltoejd particiep.

In 't ierste geval höbbe alle Limburgse dialekte in zoe good wie alle gevalle de roej volgorde: 'n Hoofzin wie heer zal us vaanaovend belle gedräög ziech in de vörm vaan bijzin es [Heer zeet miech] tot heer vaanaovend zal belle. 'n Ander veurbeeld: Dat kinne v'r wel doen > [Iech weit nog neet] of v'r dat wel kinne doen. In bei gevalle kump dus iers de persoensvörm, daan d'n infinitief dee de res vaan 't verbaol predikaat oetmaak. 't Umgekierde is oongrammaticaol. Oonder mie in 't Fries en 't Duits is zjus dit vereis: Ik wit noch net of't wy dat al dwaan kinne; Ich weiß noch nicht ob wir das schon machen können.

In 't twiede geval, 'ne persoensvörm en e voltoejd particiep, versjèlt binne Limburg de gewuunde vaan plaots tot plaots, en wel zoe hendeg tot me gein regionaol indeiling kint make. 't Is dus zoewel meugelek te zègke Iech weit neet wat ze gedoon heet es Iech weit neet wat ze heet gedoon.

't Belanghöbbend objek

't Belanghöbbend (autobenefactief) objek weurt in 't Limburgs väöl gebruuk, mie es in 't Duits en hiel väöl mie es in 't Nederlands. Oonder e belanghöbbend objek versteit me dat soort indirek objek (mètwèrkend veurwerp), dat besjrijf op wee de handeling indirek betrekking heet. Hiel dèks is dat 't subjek zelf, en is 't belanghöbbend objek e weerkierend pronoom, meh dit is zeker neet noedzakelek.

Veurbilde

vaan dit soort constructies mèt e weerkierend pronoom

• Ik gaon mich get aete (V; Ndl. "Ik ga wat eten")
• Höbs te dich det al geleze? (R.)
• Heer heet ziech 'n taofel gekoch (M.)

vaan dit soort constructies zoonder weerkierend pronoom

• Wat haet e dich te laeze gehaold?
• Noe biste miech drei oor eweggebleve!

dativus ethicus

Dit is 'n bezoondere touwpassing vaan 't belanghöbbend objek. Hei wèlt de spreker zien emotioneel betrokkeheid of die vaan iemes anders bij e zeker feit oetdrökke.
De lèste veurbeeldzin oet de veurege sectie is e veurbeeld vaan 'nen dativus ethicus.

Oonpersuunlike constructies mèt zi(e)ch

't Limburgs kint e groet aontal constructies woe-in 't weerkierend pronoom gebruuk weurt. Dèks geit 't hei um constructies die in 't Nederlands, en sóms zelfs in 't Duits, gans oonbekind zien. Väöl vaan dat soort zinne höbbe 'n constructie mèt e belanghöbbend objek; die weure heibove behandeld. Ander oetdrökkinge zien oonpersuunlik: ein grammaticaol veurnaam dink in de zin kin neet es e wezelek dink beneump weure. Dit soort zinne koume zoonder weerkiereg pronoom al veur, ouch in 't Nederlands (bv. t regent, t sniet etc.), meh väöl Limburgse dialecte, veural de oosteleke, die get mie tege 't Ripuarisch aonligke, kinne e groeter aontal vaan dit soort opmèrkeleke zinsvörm.
Twie gooj veurbeelde zien:

• Dat zeet ziech neet
• Dat deit ziech neet

Laanks de Duitse grens nog dèks gehuurd.

Eigesjappe vaan veurwèrpe kinne ouch op zoe'n meneer oetgedrök weure. Zoe is 't meugelek te zègke:

• Dat bed sliep ziech good

of

• In dat bed sjläöp 't zich good

aofhenkelek vaan oriëntatie: de ierste, haaf-oonpersuunlike constructie huurt me veural mie nao 't weste, de twiede, gans oonpersuunlike meneer vaan oetdrökke trèf me mie nao 't ooste aon. Die zint dan ouch in 't Duits te heure: In dem Bett schläft es sich gut.

Zoe'n constructies raoke evels, zeker in Nederland, oonder drök vaan 't Nederlands lankzaamaon in oonbruuk.

Equivalinte vaan Ndl. elkaar, Du. einander

In 't Limburgs kump dit soort pronoom, 't weerkiereg pronoom (neet te verwirre mèt 't bovestoonde!), weineg of neet veur. Es objekvörm weurt 't vervange door 't weerkierend pronoom:

• Ndl. We zien elkaar op het station > M. V'r treffen us op de statie.
• Ndl. Ze kennen elkaar niet zo goed als ze zelf denken > M. Ze kinne ziech neet zoe good es ze zelf meine.

In 't Duits kump dit ouch heil vaak veur: Wir treffen uns am Bahnhof. ("Einander" heurt bie de sjrieftaol.)

Kump dit Nederlands elkaar of Duits einander nao 'n prepositie, daan gebruuk me de vörm ein.

• Ndl. Ze doen het vooral voor elkaar > M. Ze doen 't veural veurein.
• Ndl. Jullie lijken veel op elkaar > M. Geer liekent väöl opein.
• Ndl. Maastricht en Sittard liggen 15 kilometer uit elkaar > M. Mestreech en Zitterd ligke 15 kilometer oeterein (oeterein, vaste oetdrökking).

Naodrök

Es 't weerkierend pronoom us, uuch, ziech neet sterk genoog of ambigue is, kin me de relatie verdudeleke mèt oonderein, bev. V'r zien us oonderein edersweek.

In sommege dialekte kump welzeker e weerkierend pronoom veur, d'eind'anger (zuug ouch bove). Dit vint me o.m. in de umgeving vaan Wiert. In oetzunderleke gevalle gebruuk me dit ouch in ander Limburgse dialekte. De meiste dialekte roondum Remunj en Ech gebruke daan de vörm einanger.

Equivalinte vaan Ndl. constructies mèt er en Du. constructies mèt es

't In mier hiel versjèllende touwpassinge veurkoume vaan 't wäördsje er is e typsich versjijnsel vaan 't Nederlands, wat in 't Duits soms mèt es weurt weergegeve meh in 't Limburgs groetendeils oontbrik. Hei-in is de Limburgse syntaxis dus conventioneler en sumpeler es de Nederlandse; vaandao tot hei mer kort op dit punt ingegoon zal weure.

Grammatici die ziech mèt 't Nederlands bezeghawwe deile de touwpassing vaan 't wäördsje er in in veer soorte: locatief, presentatief, prepositioneel en kwantitatief.

Locatief er wèlt zègke tot dit wäördsje zoonder naodrök verwijs nao 'n plaots die ieder geneump is. Dit gief me in 't Limburgs weer mèt dao.

• "Ik ga nooit naar Den Haag, omdat ik er niets te zoeken heb." > Iech gaon noets nao D'n Haog, umtot iech dao niks te zeuke höb.

Presentatief er heet mer 'n hiel marginaol beteikenis, meh is in 't Nederlands absoluut vereis in väöl zinne die mer zwak 'n plaots of beweging oetdrökke. In 't Limburgs krijg dit wäördsje er gemeinlik gein vertaoling, meh es in 't Nederlands er aon 't begin vaan 'ne zin kump versjijnt 't woord dao; in 't Mofers is 't gebrukelek de zin daan gans um te goeje.

• "Wat is er?" > Wat is?
• "Wie staat er voor de deur?" > Wee steit veur de deur?
• "Er komt niets aan." > Dao kump niks aon. (Mofers: Nieks kump aan.)

Prepositioneel er vervingk in 't Nederlands 't wäördsje het: "*in het > erin". In 't Limburgs weurt dat drin of ouch wel trin. Let wel op, tot me dees wäörd neet vaanein kint sjeie, wie in 't Nederlands! Es me dat toch wèlt, moot me dao-in gebruke (wat ouch väöl gebeurt).

• "Ik ben er nu mee bezeg" > Iech bin noe demèt bezeg of Iech bin dao noe mèt bezeg.

Kwantitief er drök oet wie väöl exemplaire vaan 'n geneump dink in 'n bepaolde verzaomeling aonwezeg zien. In 't Limburgs weurt dat oetgedrök mèt '(r)s, d'(r)s, d'rsj, aofhenkelek vaan dialek.

• "Ik heb er nu zeven" > Iech höb 'rs noe zeve.

Zuuch ouch

• Sjtudies, publikaties en beuk euver 't Limburgs: Literatuur euver 't Limburgs
• achterzètsel
• Lies van genetief vorme in 't Limburgs oppe Wiktionair

Vootnote

• *: Oontleind aon Pierre Bakkes: "Wordt Remunjs Roermonds? Nevver neet!" oet Kruijsen en Van der Sijs (red.): Honderd jaar stadstaal (1999) (ISBN 90-254-9553-2).
• **: Vaanaof hei weure, es veer euver algemein vörm spreke, de persuunlike pronome vaan 't Remunjs weergegeve, umtot 't neet nujeg is die euveral in twie- of dreivoud oet te sjrieve - zeker neet es 't um de verbevörm, neet 't pronoom zelf, geit.