Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen: Versjèl tösje versies

Van Wikipedia
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting
wijer
Tekslien 22: Tekslien 22:
Nao e mislök vreideseuverlèk in [[Kölle]], op initiatief vaan d'n Duitse keizer, begós Parma weer aon 'n campgane boe-in heer oonder mie [[Mestreech]] pakde. Umtot de Opstandelinge militair nog ummer gein partij waore veur de Spanjole, zochte ze steun bij d'n [[hertog vaan Anjou]], 'ne Fransen edelmaan en politieke vijand vaan Spaanje. Heer stèlde es veurweerde tot de opstendege geweste de Spaonse keuning zouwe aofzwere; dit dege ze in [[1581]] mèt 't [[Plakkaot vaan Verlaoting]]. Oondaanks ziene militaire steun had de Rippubliek e paar geveulege verleze. Belaankrieke stei, veural in 't zuie gónge verlore: [[Oudenaarde]], [[Brugge]], [[Gent]], [[Ieper]], [[Zutphen]] en tot slot ouch [[Antwerpe]]. Diverse Vlaomse en Braobantse protestante, boe-oonder väöl intellectuele, vlöchde nao Holland. Ouch woort in [[1584]] Wöllem vaan Oranje vermaord. De kanse kierde wie Ingeland in [[1585]] boondgenoet woort. E verzeuk um oonder Ingelse landvoogdij te koume wees Elizabeth aof, meh ze sjikde wel de Graof vaan Leicester mèt 6000 soldaote nao de Nederlen. Dit woort evels gei groet succes, zoetot de Nederlen begin [[1588]] beslote um mer gaaroet geine voors mie aon te numme. Mèt de zoegeneumde [[Deductie vaan Vrancken]] woorte de Noordeleke Nederlen 'n [[rippubliek]]. Militair woort nog wel mèt Ingeland samegewèrk. De Spaonse keuning had 'ne groete vloot (d'n [[Armada]]) es vraak nao Ingeland gesjik. In juli 1588 woort dee bij [[Grevelingen (Fraankriek)|Grevelingen]] (Gravelines) verslage door de gecombineerde Ingelse vloot en de Watergeuze.
Nao e mislök vreideseuverlèk in [[Kölle]], op initiatief vaan d'n Duitse keizer, begós Parma weer aon 'n campgane boe-in heer oonder mie [[Mestreech]] pakde. Umtot de Opstandelinge militair nog ummer gein partij waore veur de Spanjole, zochte ze steun bij d'n [[hertog vaan Anjou]], 'ne Fransen edelmaan en politieke vijand vaan Spaanje. Heer stèlde es veurweerde tot de opstendege geweste de Spaonse keuning zouwe aofzwere; dit dege ze in [[1581]] mèt 't [[Plakkaot vaan Verlaoting]]. Oondaanks ziene militaire steun had de Rippubliek e paar geveulege verleze. Belaankrieke stei, veural in 't zuie gónge verlore: [[Oudenaarde]], [[Brugge]], [[Gent]], [[Ieper]], [[Zutphen]] en tot slot ouch [[Antwerpe]]. Diverse Vlaomse en Braobantse protestante, boe-oonder väöl intellectuele, vlöchde nao Holland. Ouch woort in [[1584]] Wöllem vaan Oranje vermaord. De kanse kierde wie Ingeland in [[1585]] boondgenoet woort. E verzeuk um oonder Ingelse landvoogdij te koume wees Elizabeth aof, meh ze sjikde wel de Graof vaan Leicester mèt 6000 soldaote nao de Nederlen. Dit woort evels gei groet succes, zoetot de Nederlen begin [[1588]] beslote um mer gaaroet geine voors mie aon te numme. Mèt de zoegeneumde [[Deductie vaan Vrancken]] woorte de Noordeleke Nederlen 'n [[rippubliek]]. Militair woort nog wel mèt Ingeland samegewèrk. De Spaonse keuning had 'ne groete vloot (d'n [[Armada]]) es vraak nao Ingeland gesjik. In juli 1588 woort dee bij [[Grevelingen (Fraankriek)|Grevelingen]] (Gravelines) verslage door de gecombineerde Ingelse vloot en de Watergeuze.


In de tien jaore die volgde kierde de kanse in 't veurdeil vaan de Rippubliek. De noordeleke provincies waore einsgezind en stadhawwer [[Maurits vaan Oranje]] wèrkde good same mèt de regente en d'n Hollandse [[raodspensionair]] [[Johan van Oldenbarnevelt]]. Naotot in [[1590]] [[Breda]] woort gepak (door soldaote mèt e [[törfsjeep vaan Breda|törfsjeep]] binne te smokkele), volgde 'n groete campagne in veural de oosteleke Nederlen: allein al in [[1591]] woorte [[Zutphen]], [[Deventer]], [[Delfzijl]], [[Hulst]] en [[Nimwege]] gepak, 't jaor dao-op nog ins [[Steenwijk]] en [[Coevorden]] en weer e jaor later [[Geertruidenberg]]. In [[1594]] voont wijers de [[Reductie vaan Groninge]] plaots, boedoor die stad deil góng oetmake vaan de Rippubliek. In [[1597]] begós Maurits aon nog 'n veldtoch in 't ooste: heer naom dat jaor [[Rijnberk]] (Rheinberg), [[Mäörs]], [[Groenlo]], [[Bredevoort]], [[Enschede]], [[Ootmarsum]], [[Oldenzaal]] en [[Lingen]] in. E jaor later storf Filips II, dee ziech leet opvolge door [[Filips III vaan Spaanje|Filips III]] en 't riek slech bestuurd achterleet.
....

De èlf jaore tenao gónge de gevechte op en neer. Van Oldenbarnevelt wouw in [[1600]] de [[Duinkèrker kapers]] (die in deens vaan de Spaonse keuning kaapde) oetreuje, meh woort gestuit bij [[Nieuwpoort]]. De [[slaag bij Nieuwpoort]] won heer, meh vaan wijer nao 't zuie doorstoete waor gein spraoke. In [[1601]] kaom d'n Italiaonse generaol [[Ambrogio Spinola]] nao de Nederlen en heer zouw diverse successe behole. In [[1604]] naom heer nao drei jaor [[Oostende]] in en daonao braok heer door de verdeidegingslinies vaan Oos-Nederland. Op zie evels bleve de Nederlanders hier en meister. 't Waor ze in deen tied vaan oerlog zelfs gelök de weeg nao [[Nederlands-Indië|Indië]] te vinde, boe ze in [[1599]] de [[Banda-eilen]] wiste te pakke. Versjèllende oondernumminge woorte in [[1602]] tot de [[VOC]] vereineg. Um dit alles besloot me in [[1609]] e bestand te slete, wat es 't [[Twelfjaoreg Bestand]] bekind kaom te stoon.

...


===Vreidestied (1648-1672)===
===Vreidestied (1648-1672)===

Versie op 5 okt 2015 15:16

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


Kaart vaan de Rippubliek

De Rippubliek vaan de Zeve Vereinegde Nederlen waor 'ne souvereine, federaole staot oet de Vreugmodernen Tied, dee grof-eweg sameveel mèt 't huieg Nederland. Ze bestoont oet zeve, eigelek ach deilstaote mèt 'n groete maot vaan zelfstendegheid, plus neet-zelfstendeg gebeed. Daobij had 't land versjèllende kolonië, die formeel evels neet bij de Rippubliek hoorte. De staot kaom voort oet d'n Tachtegjaoregen Oorlog, d'n opstand tege de Spaonse Habsbörgers die landvoogde vaan de Nederlen waore. Dezen opstand waor in 1568 begós; de oonaofhenkelekheid woort in stappe bezegeld tot ze in 1588 definitief de mach aon de Staote-Generaol leet. In de zeventienden iew zouw de staot tot de mechtegste op de wereld goon hure en ouch op cultureel en wetensjappelek gebeed tot bleuj koume (zoegeneumde Gouwen Iew). D'n achtienden iew woort geteikend door verval. Bij de Fransen inval vaan 1795 kaom de Rippubliek tot 'n ind; ze góng euver in de Bataafse Rippubliek.

Historie

Proloog: de Bourgondiërs en de Habsbörgers (tot 1568)

In de middeliewe waore de Nederlen, de noordeleke wie de zuieleke, politiek versnipperd gewees in versjèllende voorstedómme die formeel tot 't Duits Riek hoorte meh zoe good wie oonaofhenkelek waore. In de loup vaan de vieftienden iew kaom dao veraandering in, wie de hertoge vaan Bourgondië door verstandshouweleke en geweld ummer mie vaan de Nederlen vereinegde. De hertoge brachte de Nederlen neet allein in personeel unie meh vereinegde ze ouch staotkundeg in wat me de Bourgondische Staot is goon neume. Versjèllende gerechscolleges die 't noe nog gief stamme oet deen tied, wie de Staote-Generaol en de Raod vaan Staote. In 1482 kaom Bourgondië mèt al zien bezittinge aon de Habsbörg; sindsdeen sprik me vaan de Habsbörgse Nederlen. De versjèllende geweste hadde ziech laangen tied tege de vörming vaan 'nen einheidsstaot verzat (Hookse en Kabbeljouwse Twiste), meh mèt dit oppermachteg geslach waor de vereineging vaan de Nederlen e voldoonge feit. In 1556 traoj keizer Sjarel V aof. De Nederlen kaome toen aon de Spaonse keuning Filips II, dee zie haafzöster Margaretha vaan Parma es landvoog instèlde. Vaanaof daan sprik me vaan de Spaonse Nederlen, al is de naom Habsbörgse Nederlen veur dees periood ouch correk.

Vaanaof 't begin verspreide ziech 't protestantisme in de zuieleke Nederlen. Wie in gans 't Habsbörgs Riek stoont hei d'n doedstraaf op en mós de religie heimelek weure beleje. Nao 't midde vaan d'n iew verspreide veural 't calvinisme ziech evels sterk, iers in de zuieleke, later ouch in de noordeleke Nederlen. Neve de religieus oonvrijheid waor ouch de belastingdrök e punt vaan oonvrei. De Spaonse keuning inde in de Nederlen oetgebreide belastinge, die in de Spaonse sjatkis goonge en veural veur versjèllende oerloge woorte gebruuk. Op d'n door kraog 't calvinisme ouch veuj aon de groond oonder de edele, die in 1566 in 't Smeeksjrif vaan de Edele vroge um vrijheid vaan religie. Margaretha sjortde in eder geval de Inquisitie op, meh de fanatieke calviniste vroge um mie en begóste de Beelderstörm. Hei-op stèlde Filips d'n Hertog vaan Alva es landvoog in, dee mèt geweld d'n opstand mós neerhouwe.

D'n Tachtegjaoregen Oorlog (1568-1648)

De ierste successe vaan de'n Opstand in 1572 (zuug ouch d'n hoofteks).

In 1568 begós Wöllem vaan Oranje, stadhawwer vaan Holland, Zieland en Utrech, vaanoet de Duitse len aon 'n campagne um Alva te verdrieve. De slaag bij Heiligerlee (allewijl gemeinte Oldambt, Groninge), gewonne door de prins, gelt algemein es 't begin vaan d'n Tachtegjaoregen Oorlog. Alva reageerde astrein mèt terreur: heer lokde de edele oet 't opstendeg gebeed nao Brussel um ze door de Raod vaan Bereurte t'r doed te doen veroerdeile. Zeker d'n doed vaan Van Horne en Van Egmont op 5 juni makde groeten oonras oonder de bevolking los. Stei dorste ziech evels nog neet aonslete bij d'n opstand, zoetot de campagne vaan Wöllem, nao de verlore slaag bij Geldenaoke, veurluipeg doedbloojde. 't Verzat góng oondergroonds, mèt de Watergeuze, Zandgeuze en Bosgeuze es kapers en guerillero's in deens vaan de prins.

Alva veurde evels nog mie impopulair maotregele door, neet in 't minste diverse belastinge. Veural de Tiende Penning zörgde veur verzat oonder de bevolking. Intösse waore in 1572 de Watergeuze, die tot daan touw in Ingeland kóste blieve, door keuningin Elizabeth I verdreve um de vrei mèt de Habsbörgers te bewoere. Hei-op vele de Watergeuze de Nederlandse Noordziekös aon, te beginne op 1 aprèl mèt Brielle (Den Briel) en op 6 aprèl mèt Vlissingen. Diverse aander stei volgde of slote ziech spontaon bij d'n opstand aon. In Holland en Zieland góng 't um de groete mierderheid vaan de stei, in 't zuie waor me trökhawwender. Wel waore dao in 't binneland de stei Berge en Valencijn (Valenciennes). De veurnaomste stei die ziech neet aonslote waore Amsterdam en Brussel, de residentiestad. In 1572 kaome ouch de calvinistische Staote vaan Holland bijein in Dordrech; dit weurt soms de Unie vaan Dordrech geneump. In 1573 zaog de Spaonse keuning in tot de lijn vaan Alva averechs had gewèrk; heer reep 'm trök en stèlde Luis de Zúñiga y Requesens es landvoog aon.

De Spanjole hadde e good getraind en euvermechteg leger, meh móste in hun enorm riek op diverse froonte tegeliek oerlog veure mèt e neet bezunder gemotiveerd leger. Al-evel haolde ze nog militair successe, wie de slaag op de Mokerhei en de vereuvering vaan Haarlem, meh veural de lèste euverwinning had zier väöl meujte gekos (Haarlem, het Spanjaardsgraf). 't Daan nog klein Alkmaar wis in 1674 d'n aonval zelfs aof te sloon, boe-op versjèllende aander succes volgde (Van Alkmaar de victorie), wie de oontzètting vaan Leiden (3 oktober). Ouch in 1574 woort Middelburg, tot daan touw loyaol gebleve, door de Geuze vereuverd. In 1575 besloot Don Requenses vreidesbesprekinge te belègke in Breda, meh die lepe stök op religieus eise. De Spanjole haolde daonao nog besjeie successe: ze pakde de klein stei Zierikzee, Schoonhoven en Oudewater. Door de achterstallege betaolinge begóste ze in 1576 evels massaol te muite en te plundere (Spaonse Furie). D'n hernuiden drök vaan boete brach de oonderein verdeilde Nederlandse geweste same in de Pacificatie vaan Gent. De nuie landvoog vaan de Nederlen, Don Juan vaan Oosteriek, besloot begin 1577 de Pacificatie ouch te teikene en sloot 't Ieweg Edik. Hei-in woort oonder mie beslote tot de Spaonse tróppe ziech móste tröktrèkke.

Unies vaan Atrech en Utrech, Spaons gebeed en gebeed wat allein de Pacificatie vaan Gent erkós.

't Edik heel neet laank stand en midde 1577 waor d'n oorlog alweer los. Intösse begós de einheid in de Nederlen te verwatere. In 't zuie vele de protestante oet de gratie, dewijl 't noorde ummer calvinistischer woort, zeker bij de Alteratie vaan Amsterdam (euverluip nao 't kamp vaan d'n Opstand) in 1578. Diverse zuieleke geweste slote, op initiatief vaan de nuie landvoog Alexander vaan Parma, op 6 jannewarie 1579 de Unie vaan Atrecht (Arras), boe-in ze naodrökkelek 't gezag vaan de keuning erkóste. Es reactie dao-op slote Gelderland, Holland, Zieland, Utrech en de Groningse Ummelen de Unie vaan Utrech, boe-in d'n Opstand en 't calvinistisch geluif oondersteund woorte. Friesland, de Graofsjap en diverse zuieleke stei slote ziech later aon, wie ouch Wöllem vaan Oranje. Heimèt waor de sjeiing tösse de noordeleke en zuieleke Nederlen e feit.

Nao e mislök vreideseuverlèk in Kölle, op initiatief vaan d'n Duitse keizer, begós Parma weer aon 'n campgane boe-in heer oonder mie Mestreech pakde. Umtot de Opstandelinge militair nog ummer gein partij waore veur de Spanjole, zochte ze steun bij d'n hertog vaan Anjou, 'ne Fransen edelmaan en politieke vijand vaan Spaanje. Heer stèlde es veurweerde tot de opstendege geweste de Spaonse keuning zouwe aofzwere; dit dege ze in 1581 mèt 't Plakkaot vaan Verlaoting. Oondaanks ziene militaire steun had de Rippubliek e paar geveulege verleze. Belaankrieke stei, veural in 't zuie gónge verlore: Oudenaarde, Brugge, Gent, Ieper, Zutphen en tot slot ouch Antwerpe. Diverse Vlaomse en Braobantse protestante, boe-oonder väöl intellectuele, vlöchde nao Holland. Ouch woort in 1584 Wöllem vaan Oranje vermaord. De kanse kierde wie Ingeland in 1585 boondgenoet woort. E verzeuk um oonder Ingelse landvoogdij te koume wees Elizabeth aof, meh ze sjikde wel de Graof vaan Leicester mèt 6000 soldaote nao de Nederlen. Dit woort evels gei groet succes, zoetot de Nederlen begin 1588 beslote um mer gaaroet geine voors mie aon te numme. Mèt de zoegeneumde Deductie vaan Vrancken woorte de Noordeleke Nederlen 'n rippubliek. Militair woort nog wel mèt Ingeland samegewèrk. De Spaonse keuning had 'ne groete vloot (d'n Armada) es vraak nao Ingeland gesjik. In juli 1588 woort dee bij Grevelingen (Gravelines) verslage door de gecombineerde Ingelse vloot en de Watergeuze.

In de tien jaore die volgde kierde de kanse in 't veurdeil vaan de Rippubliek. De noordeleke provincies waore einsgezind en stadhawwer Maurits vaan Oranje wèrkde good same mèt de regente en d'n Hollandse raodspensionair Johan van Oldenbarnevelt. Naotot in 1590 Breda woort gepak (door soldaote mèt e törfsjeep binne te smokkele), volgde 'n groete campagne in veural de oosteleke Nederlen: allein al in 1591 woorte Zutphen, Deventer, Delfzijl, Hulst en Nimwege gepak, 't jaor dao-op nog ins Steenwijk en Coevorden en weer e jaor later Geertruidenberg. In 1594 voont wijers de Reductie vaan Groninge plaots, boedoor die stad deil góng oetmake vaan de Rippubliek. In 1597 begós Maurits aon nog 'n veldtoch in 't ooste: heer naom dat jaor Rijnberk (Rheinberg), Mäörs, Groenlo, Bredevoort, Enschede, Ootmarsum, Oldenzaal en Lingen in. E jaor later storf Filips II, dee ziech leet opvolge door Filips III en 't riek slech bestuurd achterleet.

De èlf jaore tenao gónge de gevechte op en neer. Van Oldenbarnevelt wouw in 1600 de Duinkèrker kapers (die in deens vaan de Spaonse keuning kaapde) oetreuje, meh woort gestuit bij Nieuwpoort. De slaag bij Nieuwpoort won heer, meh vaan wijer nao 't zuie doorstoete waor gein spraoke. In 1601 kaom d'n Italiaonse generaol Ambrogio Spinola nao de Nederlen en heer zouw diverse successe behole. In 1604 naom heer nao drei jaor Oostende in en daonao braok heer door de verdeidegingslinies vaan Oos-Nederland. Op zie evels bleve de Nederlanders hier en meister. 't Waor ze in deen tied vaan oerlog zelfs gelök de weeg nao Indië te vinde, boe ze in 1599 de Banda-eilen wiste te pakke. Versjèllende oondernumminge woorte in 1602 tot de VOC vereineg. Um dit alles besloot me in 1609 e bestand te slete, wat es 't Twelfjaoreg Bestand bekind kaom te stoon.

...

Vreidestied (1648-1672)

't Rampjaor (1672)

Gestiedeg verval (1674-1747)

Vereineg oonder eine prins (1747-1795)

Epiloog: de Fransen tied (nao 1795)

Groondgebeed

De Rippubliek umvatde de volgende ach deilstaote (provinciën geneump):

Tot me toch vaan de Zeve Vereinegde Nederlen of Zeven Provinciën sprik, kump doortot me Drenthe gei volweerdeg belaank touwkós. 't Had gein stum in de Staote-Generaol meh mós wel belasting aofdrage. Aon d'n aandere kant had 't wel zien eige Staote (zuug oonder). Poginge vaan Drenthe um e volweerdeg gewes te weure mislökde, zoe good wie 't streve vaan Groninge um Drenthe in te lieve.

Wijers hoorte nog de Generaliteitslen bij de Rippubliek:

Dees gebeje móste wel belasting aofdrage meh hadde gein stum in de Staote-Generaol. Ouch hadde ze gei zelfbestuur meh woorte ze door amtenere vaan de Staote-Generaol bestuurd. De rei daoveur waor twieleieg. In de ierste plaots waore dit allemaol gein ganse geweste meh deile vaan geweste, die bij de Vrei vaan Munster aon de Rippubliek waore gekoume. Braobant beveurbeeld laog veur 't groetste deil nog in Habsbörgs gebeed; 't aofgesjeie deil kós gein historische aonspraok make op 'n eige bestuur. Twiedens waor de bevolking hei in groete mierderheid nog katheliek, wat beteikende tot allein de wienegste in aonmerking kaome veur 'n peblieke functie. De Generaliteitslen deende veur e deil es bufferzone tösse de Noordeleke Nederlen en vreem machte.

Vazalstaote

Versjèllende minuscuul voorstedumkes, veural in midde-Nederland, hadde ziech in de loup vaan de iewe losgemaak vaan hoeger lienhiere. Die hoorte neet bij de versjèllende geweste en officieel ouch neet bij de Rippubliek:

De facto hadde dees stäötsjes neet väöl zelfstendegheid. Militair waore ze gans aofhenkelek vaan de Rippubliek; daobij waore ze tege d'n achtienden iew allemaol bezit vaan de Oranjes en daorum in personeel unie mèt de Stadhawwer. Wel kóste dees lendsjes hun eige belastingbeleid veure, en wee sjölde had, vlöchde dèks nao dit gebeed um aon vervolging te oontkoume.

Kolonië

Kolonië woorte neet es bezit vaan de Rippubliek gezeen, meh es oondernumminge vaan de versjèllende compagnieë wie de V.O.C. en de W.I.C. (zuug oonder). Die kraoge vaan de Staote-Generaol volmach um in 't boeteland oet naom vaan de Nederlen te handele en oorlog te veure. Dèks waor ouch neet e gans vreem land oonderworpe meh dwoonge de Nederlenders allein concessies vaan de inheimse bevolking aof. Nederlandse compagnieë hadde op de volgende plaotse kolonië:

In de Oos (Indië en de weeg dao-opaon)
In de Wes

Umtot de groete vaart bekaans exclusief de zaak vaan Holland en Zieland waor, bestoont de Nederlandse bevolking vaan die strieke gooddeils oet Hollenders en Ziewe.

De groetsjaolege oonderwerping vaan Indië zouw pas in de negentienden iew zie beslaag kriege.

Politiek bestèl

De ach diverse geweste woorte bestuurd door eige parleminte, Staote geneump. De geweste hadde wiedgoonde zègkesjap euver hun eige zakes; veural veur de landsverdeideging waor 't federaol niveau vaan belaank. De indeiling vaan de Staote waor zaak vaan 't gewes. Wiezier 't zwuurtepunt vaan de politiek nog bij de geweste laog, bliek oonder mie oet de positie vaan Johan de Witt, raodspensionnair vaan Holland, dee tot zien aoftrejje en dao-opvolgende volksmaord eine vaan de mechtege lui in de Nederlen waor.

Zeve vaan de ach geweste (Drenthe neet) koze same de Staote-Generaol, die in D'n Haag zitting heel. Hei-in waor 't mechteg en diechbevolk Holland sterk euververtegewäördeg, dewijl kleinder en oonaonzeenleker geweste wie Friesland en Groninge mer wieneg leie inbrachte. De Staote-Generaol besloot euver 't leger, euver 't boetelands beleid, euver de wingeweste en euver de kolonië.

Op lieger niveau bleve de alaw bestuurseinhede behawwe. Es gevolg daovaan woort eder gewes gans versjèllend bestuurd. Friesland bestoont oet grietenije, Euverijssel oet sjoutambte en Holland oet plaotseleke ambachte. De lieger euverhede bleve ouch in de Generaliteitslen bestoon: zoe gaof 't in Staots-Braobant nog ummer de Baronie vaan Breda en 't Markiezaot vaan Bergen op Zoom. E veurnaom werk vaan de lieger euverhede waor de rechspraok; 'n sjeiing vaan machte gaof 't nog neet.

Stadhawwer

De stadhawwer, lètterlek plaotsvervaanger, waor oersprunkelek 'nen edelmaan, door de regerende voors aongestèld um in zien plaots euver ein of mier geweste te regere. Mèt 't aofzwere vaan de Keuning kaom dees taak aon de Staote-Generaol. De Staote vaan de aofzunderleke geweste móste häöm daan nog beneume. Formeel waor de stadhawwer dus geine voors vaan de Nederlen, meh hoegoet staotshoof vaan de versjèllende geweste.

Umtot de stadhawwer de mach vaan de regente beperkde, zaoge die lèste häöm dèks liever goon es koume. Vaan 1650 tot 1672 hadde vief vaan de ach geweste geine stadhawwe, vaanaof 1702 zès vaan de ach ouch neet (zuug bove). Dèks woort de hölp vaan de stadhawwer ingerope es 't land in oerlog waor en 'ne sterke leismaan nujeg had.

Alle stadhawwers oet d'n tied vaan de Rippubliek waore prinse vaan Oranje en stoonte ouch es prins bekind. Pas in 1747 evels, wie Wöllem IV ziech neet allein tot stadhawwer veur 't leve meh ouch tot erfprins leet kroene, waore ze evels ouch Prins vaan de Nederlen. Vaanaof dat memint had de Rippebliek gooddeils 't karakter vaan 'n monarchie.

Economie

Monetair stèlsel

Alle geweste sloge hun eige munte; versjèllende klein euverhede dege dat ouch, zoe good wie zelfs de groete compagnieë. Wie in de middeliewe woorte dees munte doorein gebruuk; de mach vaan de gewuunte had veur e vrij uniform stèlsel gezörg.

Munteinheid waor feitelek de gölde, 'n oersprunkelek gouwe meh sinds laank zèlvere munt boe-in groete bedrage woorte getèld. Middelgroete bedrage woorte getèld in stuivers (nog vaan zèlver), boevaan 'rs twinteg in 'ne gölde gónge; veur klein bedage gebruukde me d'n duit, dee 'nen achste stuiver weerd waor. Nog versjèllende aander zèlvere munte bestoonte, al nao gelaank d'n tied en 't land, wie d'n dobbele stuiver, de sjèlling (zès stuiver), de florijn (oersprunkelek 'tzelfde wie de gölde meh later 'ne munt vaan 28 stuiver), d'n daalder (30 stuiver) en de rieksdaalder of zèlveren dukaot (50 stuiver). Veur zier groete transacties (en 't stockere vaan groete somme geld) gaof 't de gouwen dukaot. Dee zien weerde hóng aof vaan de goudpries; de Rippubliek hanteerde dus de zèlvere standaard.

Financieel vernuiinge

Door de val vaan 't feodaol systeem (dit had versjèllende reies: de stei hadde de groetste mach, neet 't platteland boe 't fedaol systeem veur gestiech waor; väöl adelsgeslachte waore oetgestorve; de geweste woorte zoewiezoe al neet mie door hun aw graove en hertoge geleid) woort mach ummer mie 'n kwestie vaan geldbezit. De middeliewse gilde, die bleve bestoon, hadde hun bezit gemeinsjappelek, meh de handelere, die ummer belaankrieker woorte, hadde dit privé. Allewel tot dit e geleidelek perces vaan iewe is, kin me zegge tot in de Rippubliek 't kapitalisme is oontstande: väöl vaan de bezunderhede oet dit systeem oontstoonte hei in dezen tied.

De VOC, opgeriech in 1602 oet versjèllende concurrerende compagnieë, had de meugelekheid veur investeerders um in te teikene op de wins die ze zouw make (dividend); 't bewies vaan investering kaom bekind te stoon es aondeil. Hei-um weurt de VOC wel de ierste NV geneump. Ouch de obligatie is in dezen tied oontwikkeld: 'n Utrechs watersjap sjreef in 1593 'n sjöldbekèntenis oet aon 'nen investeerder dee 't watersjap geld liende veur 't oonderhaajd vaan 'nen diek. Sommege vaan die obligaties zien nog ummertouw rechsgeldeg.[1]

Ouch de spikkelatie naom 'n groete vlöch. 't Bekindste veurbeeld is de compleet oet de haand geloupen handel in tulpe. Op 't huugdepunt, begin 1637, waore sommege tulpeböl doezende göldes weerd, umtot handelere de mies gewèlde soorte ummer weer opkochte allein um ze door te verkoupe. Dit veurde tot d'n ierste krach in de historie en e verlees veur doezende spikkelante.

Cultuur

De Nederlandse cultuur waor in groete maot börgerlek: opdrachgevers waore dèks rieke handelere of stadsbesture. Dit had zien kierzij: mèt 't oontbreke vaan voorsteleke pretenties waore de machhöbbers minder proonkzöchteg en gaove ze minder aon kuns oet. Veur de kèrke gelt dit al hielemaol: 't calvinisme preekde innerleke weerdes en besjeieheid. Pas mèt de vesteging vaan de stadhawwers es erfprinse vaan gans de Nederlen kump dao e bitteke veraandering in; de vreugen doed vaan stadhawwer Wöllem IV verhinderde evels d'n opbleuj vaan 't hofleve deen heer had veurzeen.

Arsjitectuur

Op 't memint tot de Rippubliek ziech losmaakde heersde in gans Europa de renaissance, ouch in de Nederlen. In väöl Nederlandse stei zien nog woenhoezer en opebaar gebouwe in de stijl te zien. Hierehoezer vaan de Hollandse renaissance höbbe dèks trepgevele. In Amsterdam vint me väöl renaissancewerk vaan Hendrick de Keyser. Mie typisch Nederlands waor evels 't Hollands classicisme, 'ne bouwstijl boe-in groete aofmetinge mèt klaor vörm en sober ornaminte woorte gecombineerd. Veural in 't boeteland sprik me dèks vaan Nederlandse barok, meh stilistisch klop dit gaaroet neet. Barokke arsjitectuur vint me in Nederland mer 'nen inkele kier, beveurbeeld in de Oranjezaol vaan 't Huis ten Bosch.

Monuminte vaan 't Hollands classicisme zien ouch weer veural hierehoezer; noe mèt hals- en klokgevele, meh ouch väöl raodhoezer zien bewoerd gebleve. De bekindste veurbeelder zien 't Paleis op d'n Dam en 't Raodhoes vaan Mestreech. (Hollands-classicistische gebouwe hove dus neet per se in Holland te stoon.) Kèrke woorte neet väöl gebouwd, umtot me de aw kathelieke kèrkgebouwe had geconfisqueerd; 'nen inkelen kier waor dit evels wel nujeg. Soms hadde die kèrke nog väöl weg vaan gotische gebouwe (de Westerkèrk en aander kèrke in d'n Amsterdamse Grachtegordel), soms evels waore ze origineelder (ron kèrke in Willemstad en Middelburg).

Tege 't ind vaan de zeventienden iew woort 't Hollands classicisme nog strenger; me geit daan spreke vaan de strakke stijl (veurbeeld: 't Slot Zeist). Later in d'n achtienden iew goon de Nederlen op arsjitectonisch gebeed mie mèt 't boeteland mètdoen. 't Paleis aon de Kneuterdijk (D'n Haag) is in de Lowie XIV-stijl ('n soort classicistische barok en dao-in te vergelieke mèt 't Hollands classicisme). Ouch rococogebouwe vint me es me good zeuk. De Gerlachuskèrk in Houtem en de aajdkathelieke kèrk vaan D'n Haag zien veurbeelder.

Sjèlderkuns

Literatuur

In de late middeliewe waor in de zuieleke Nederlen de rederiekerstraditie opgekoume; 't gebruuk vaan rederiekerskring sloog in de zèstienden iew ouch euver nao 't ziech oontwikkelend Holland. Aon 't begin vaan de zeventienden iew waor in Amsterdam en umgeving (de zoegeneumde Muiderkring) e riek literair leve oontstande, mèt sjriever wie Joost van den Vondel, Pieter Cornelisz. Hooft, Gerbrand Adriaensz. Bredero, Constantijn Huyghens en Anna Roemers Visser. Hun werke zien gooddeils gecanoniseerd en woorte tot in d'n twintegsten iew väöl geleze. 't Werk vaan later in dezen iew is vaan väöl minder belaank. Oet d'n achtienden iew weure diechters wie Hubert Kornelisz. Poot nog wel geleze. Ouch kaom, wie euveral in Wes-Europa, de roman op. Betje Wolff en Aagje Deken sjreve hunne breefroman De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart en Rhijnvis Feith brach 't zier succesvol meh allewijl vergete Julia oet, e werk vaan 't sentimentalisme (Epfindsamkeit). A.C.W. Staring, de groetste Nederlandsen diechter vaan roond 1800, begós in de naodaog vaan de Rippubliek te publicere.

Meziek

Op muzikaol gebeed maakde de Nederlen neet de naom dee ze in de sjèlderkuns haolde. De belaankriekste componis waor Jan Pieterszoon Sweelinck, dee nog in de stijl vaan de Nederlandse Sjole waor groetgebrach meh veural vaan belaank is door zien klaveerwerke. Heer sjreef oonder mie polyfoon fantasieë en ricercares, zoewie geisteleke en wereldleke variaties. De geisteleke variaties, bedoeld veur 't örgel, zien bekaans allemaol op lutheraonse koraolmelodieë. Aander componiste oet de zeventieden iew waore de blokfluitis Jan van Eyck, de sjriever en diechter Constantijn Huyghens en d'n organis Anthoni van Noordt, dee calvinistische koraole op de wijs vaan Sweelinck zat.

In d'n achtienden iew maakde Amsterdam naom es centrum vaan gedrökde meziek. D'n Italiaanse componis en vioolvirtuoos Pietro Locatelli waor hei jaorelaank actief. Gerardus Havingha maakde naom mèt sonnate in zeldzaom toensoorte, boemèt heer e pleidooi veur de enharmonische stumming deeg. De meziek vaan Willem de Fesch woort vrij väöl gespäöld; de naom vaan Unico Wilhelm van Wassenaar bleef evels tot in de laten twintegsten iew oonbekind door 'n verkierde touwsjrieving vaan zie werk. Pieter Hellendaal componeerde kwalitatief good werk in de stijl vaan Händel, in 'nen tied tot deze stijl evels hendeg verawwerd waor. De Pruus Christaan Ernst Graaf waor es hofcomponis aon de Oranjes verboonde wie 't woonderkeend Mozart häöm in 1766 trof; ouch dee lèste heet 'n aontal composities in de Rippubliek gesjreve en oetgeveurd.

Kèrkmeziek

Kèrkmeziek vaan beteikenis gaof 't koelek. De calvinistische lier stoont geinen aandere liturgische meziek touw es de psalme en gezaange vaan Calvijn, en wel zoonder begeleiing. De planne vaan radicaol predikante um ouch de örgele vaan de mör te slope zien (aanders es in Ingeland) neet oetgeveurd; stei beneumde soms stadsorganiste um boete de deens um op 't örgel te speule. In de loup vaan d'n tied begóste väöl lui dreuver te klaoge tot de geluivege melodieë móste zinge die ze koelek kóste en ouch neet kóste liere, umtot ze nörges good te hure waore. Ein oplossing waor um de melodieë door de weeks veur te speule op 't örgel, al of neet in bewèrkde versies wie Van Noordt (zuug bove). Later, in d'n achtienden iew, woort örgelbegeleiing gestiedegaon wel touwgelaote.

De psalme en gezaange waore nao 't Nederlands vertaold door Pieter Datheen; dees tekste woorte ouch gezoonge. Zien vertaolinge waore evels wied vaan perfek; veural 't groet aontal antimetrieë steurde de kèrkgengers. In 't midde vaan d'n achtienden iew kaom de discussie in 'n stroumversnelling en in 1773 naom de groete mierderheid vaan calvinistische gemeintes de nui berijming euver.

Volksmeziek

Vaan de volksmeziek oet de Rippubliek is oongemein väöl bekind. Oondaanks 't gebrek aon internationaol beteikenisvolle meziek heersde hei 'n oetgebreide zaankcultuur. Umtot in de Nederlen väöl beuk gedrök zien, zien väöl leedtekste bewoerd gebleve. Soms is de melodie debij gegraveerd, miestens evels mós me ziech behelpe mèt 'n wijsaonduiding of gaof 't zelfs dat neet. Bewoerde leedsjes loupe oeterein vaan geistelek werk en geuzelejer tot de mies platvloerse spotleedsjes. Euver 't algemein hadde de zaankbeuk allein 'n amusemintsfunctie, meh ouch begin achtienden iew is al zeker ein zier oetgebreide volkskundege verzaomeling vaan plattelandsleedsjes aongelag.[2] Sommege vaan de lejer oet de zeventienden iew zien ouch in dezen tied bekind, veural door de zaankbundel vaan Valerius, dee in de negentienden iew woort heroontdèk. 't Mieste oonderzeuk nao de leedcultuur vaan de Rippubliek is verriech door Louis Grijp en zien mètwèrkers.

Wetensjap

Demografie

Religie

't Calvinisme waor staotsreligie; formeel waor 't de insegste touwgestande religie en 't waor zeker e vereisde veur 't bekleide vaan 'n opebaar amb. De geisteleke droonge aldoor aon op streng naoleving vaan dit monopolie; formeel evels kós edereinde privé ziene godsdeens belije. Kèrkgaank waor wel aan ban gelag, en aandersgeluivege móste ziech vaan sjuilkèrke bedene die (soms zier eupelek) woorte gedoog.

Aanders es in de negentienden en twintegsten iew, wie 't 'n ooneuverziechteleke väölheid aon genoetsjappe gaof, waore de calvinistische kèrke vereineg in ein synood. Groete oetzundering waore de remonstrante, die in 't Twelfjaoreg Bestand waore opgekoume en 'n lier aonhinge die protestante allewijl vrijzinneg zouwe neume, dewijl de contraremonstrante orthodox waore ingestèld. De remonstrantse lier woort oonderdrök en verboje op de Synood vaan Dordrech; sindsdeen móste ouch häör aonhengers in 't geheim kèrke. Wijers gaof 't binne de synood wel facties. Mèt de Naoder Rifformatie, die roond 1700 (neet allein in de Nederlen en neet allein bij de calviniste; zuug ouch piëtisme) opkaom, woorte bepaolde gemeintes oetgesproke streng en soms oetgesproke mystiek vaan aard (opwèkkinge of bereuringe). Gemeintes boe dees meneer vaan preke wortel sjoot, zouwe later dèks bevindelek gerifformeerd weure; me vint ze op versjèllende plaotse in Midde- en Zuidwes-Nederland, veural op 't platteland.

Neet euveral waor 't calvinisme ouch de euverheersende religie. Globaol leep (en löp!) de grens tösse euverwegend calvinistisch en katheliek gebeed geliek mèt de grens die de Nederlen in 't Twelfjaoreg Bestand hadde. In dezen tied had de euverheid aon allebei de kante de han vrij veur de inseg touwgestande religie op te lègke. Aon de Staotse kant gebäörde dat minder rigoureus es aon de Spaonse kant; daobij waor de religieus vervolging hei veural 'n zaak vaan de lieger euverhede. Conservatief ambachshiere besjermde soms 't katholicisme en dwoonge hun oonderhurege neet tot bekiering. Dit verklaort kathelieke enclaves wie me die noe nog vint in beveurbeeld Noord-Holland en Zieland. De situatie verbeterde veur de kathelieke aonzienlek nao 't Rampjaor: mèt d'n inval vaan de Franse verstoont me tot me ze neet aon de kant vaan 't ouch katheliek Fraankriek mós höbbe. In de Generaliteitslen hadde de kathelieke al hielemaol de ruimte: zeker in Staots-Euvermaos ('t Heuvelland) woort d'n ieredeens gei struibreid in de weeg gelag en gónge protestante en kathelieke zelfs nao dezelfde kèrk.

'n Klein minderheid vaan de inwoeners waor lutheraons. Hunne status waor zoe tösse de calviniste en de kathelieke in. Ze mochte wel kèrke bouwe, meh die mochte geinen torie höbbe um neet te väöl op 'n kèrk te liekene. Op diverse plaotse, veural in stei, voont me aonzeenleke lutheraonse gemeintes.

Boetelenders waor 't zoonder mie touwgestande eder gewunsde religie aon te hawwe. Joede golle ouch es boetelenders; es gevolg daovaan bouwde de groete juudse gemeinsjap in Amsterdam diverse synagoges. Väöl vaan hun waore Sefardische joede, oet Portugal gevlöch veur vervolging, meh 't gaof ouch 'n Asjkenazische gemeinsjap. Wijer boetelandse religies waore de Waalse kèrke; dit waore calvinistische kèrke nao de Franse wijs, gestiech door gevlöchde hugenote.

Taol

't Nederlands oontwikkelde in d'n tied vaan de Rippubliek veur 't iers 'n standaardtaol. 't Oontstoon vaan dees taol begint zoe roond 1600 en geit de ganse zeventienden iew wijer. Wie dit perceis is gebäörd, is nog ummer oonderwerp vaan discussie. Vaanajds weurt oetgegaange vaan 't Hollands es basis, mèt Braobantsen invlood; dit heet te make mèt 't prestiesj wat 't Braobants sinds 't ind vaan de middeliewe al had. Bepaolde taolkundege geluive dat neet en wieze liever op 't Hoegduits es taolkundeg veurbeeld.[3] De vörming vaan de norm góng nog de ganse zeventienden iew door, meh vaan zier groet belaank is wel de Staotebiebel gewees: de Biebelvertaoling boe op de Dordtse Synood opdrach touw woort gegeve.

't Fries stoont in dezen tied in lieg aonzien; sinds Friesland en de Groningse Ummelen hun zelfstendegheid hadde verlore, waor de Friese sjrifcultuur dao gans verdwene. In Groninge verdween ouch de taol zelf in zier korten tied, dewijl in de Friese stei 't Stadsfries veuj aon de groond kraog. Oetzunderinge gaof 't wel, zoe publiceerde Gijsbert Japicx poëzie in 't Fries.

Aander striektaole en dialekte woorte al gaaroet neet opgesjreve, al kaom in 't gesjreve Nederlands vaan väöl lui nog dèks dialekinvlood veur. 'nen Inkele kier perbeerde 'ne sjriever veur 't komisch effek 't plat zoe getrouw meugelek op te sjrieve (Bredero mèt 't Hollands en Braobants); percesstökker in beveurbeeld Mestreech citeerde soms wel ins de volkstaol in lasterzake, um oet te make wat de beklaogde perceis hej gezag.

Mèt groete woersjijnelekheid spraok in d'n tied vaan de Rippubliek bekaans edereine nog plat. Oetzundering zien mesjiens de groete Hollandse stei, meh zelfs in Amsterdam spraok de elite get wat me allewijl dialek zouw neume. De norm veur wat acceptabel waor es 'besjaaf' waor wijer es allewijl.

Bronne


Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.


  1. Nu.nl - Hoogheemraadschap betaalt rente op obligatie uit 1648
  2. Hollantse boeren lieties en contredansen
  3. Nicoline van der Sijs, Taal als mensenwerk. Het ontstaan van het ABN (Den Haag 2004)