Doead

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De doead is 't ènj van 't laeve van 'n organisme. Alle biologische functies van 't laevendj waeze sjeien oet, worónger 't verstandj enne zintuge. 't Gebroekelik teike vanne doead is det 't hert oetsjèdj mit kloppen en neet mieër aangezatj kan waere. Dit kan door versjillige oearzake kómme. Alle laevendje waezes höbben 'n bepirkdje laevesdoer en stèrven oetènjelik ouch allemaol. Wen e laeve störf, greutj 't ouch neet mieë.

Van laevendje waeze die zeen gestórve wuuertj gewuuenlik gezag det die doead zeen. De doead van luuj wuuertj döks óngerzóch veure oearzaak te achterhaole, in 't geval van misdaod (wie maord) of 'n gekrenkdje die eventueel nag anger luuj kan laote stèrve. Róndje 150.000 luuj stèrve weltwied ederen daag. Zoeaget twieëderdje van dees luuj stèrve vanwaenge de laeftied. Boeten 't fysieke lief geluive sómmige luuj ouch det luuj 'n zieël höbben en det dees doorgeitj zónger 't lief (laeve nao de doead), in 'n anger lief kruup (reïncarnatie) or oetsjèdj mit bestaon (annihilationisme). Religies höbbe versjillige visies hie-euver. Väöl culture höbben häör eige gebroeken en rituelen ómme doeaj luuj te ieëre.

---

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

---

't Iere vaan d'n doed

De geweunte 'ne gehiemelde te iere mèt behölp vaan specifiek rituele is meuilek exak aon te geve wienie dat persies begós. 't Gief aonwiezinge tot de homo heidelbergensis (dee tösse 600.000 en 400.000 veur Christus leefde) d'n ierste mins waor dee de gehiemelde bezörgde. 't Gief minseleke begrafplaotse vaan circa 130.000 jaor aajd boevaan euvertuigend is beweze tot deegeine dee de begraffenis oetveurde de gehiemelde persoen wou iere, beveurbeeld door de hawwing vaan 't lief, 't mètgeve vaan veurwerper wie wèrktuig en biestekneuk en 't versere vaan 't graaf. Dees suzjestie vaan ritueel bij de begraffenispersessie kin d'r op wieze tot dit ein vaan de ierste vörm vaan relizjie is.

In bepaolde culture of tredities is 't iere vaan de doeje e continu proces, boebij me d'r vaan oetgeit tot gehiemelde femilieleije of veurawwers aonwezeg blieve bij of invlooj oetoefene op de levende. In aander kulture vinde de ierbewieze direk bij iemes' doed plaots, of bij speciaal mominte vaan 't jaor. 't Iere vaan d'n doed is evels neet per se 'n vörm vaan relizjie. Toch höbbe alle relizjie 'n specifieke meneer vaan umgaon mèt d'n doed.

't Iere vaan de gehiemelde is universeel en euverstijg geografisch, cultureel en relizjieus grenze. De rituele heibij weure gebruuk um 'n sociaal band te creëre in de sameleving en 'n meneer um de gehiemelde mèt de levende te verbinde. Dees illemènte zien sterk aonwezig in väöl relizjieus rituele en vörme dèks de basis vaan individueel en cultureel identiteit.

Etymologie

't Woord doed kump vaan 't Aajdnederlandse dod, in de 12e iew woort 't veur 't iers in Limbörg gebruuk. Sterve heet dezelfde etymologie (sterven). Hiemele kump evels vaan 't Duutse himmeln en woort door 't Kölsch (e Ripuarisch dialek oet Kölle) geïntroduceerd in de 19e iew.

Citate, Spreekwäörd en gezègkdes

• Citate
  • "Eus doeje zien pas doed es veer ze zien vergete" - George Eliot
• Mestreechs
  • Noe sleit God d'r duvel doed - Oetroop vaan verwoondering
  • Es... es... d’n hiemel invèlt, zien alle mösje doed. - E veurbehaajd make.
  • E verke deit nao z’nen doed ‘t mieste däög, zjus wie ‘ne vrek - ze lievere alletwie nao hunnen doed perfiet
  • Mèt ‘n doej vrouw kin me neet hoeshawwe, meh wel mèt ‘n doed verke - spottend gezag vaan ‘ne weduwmaan dee gaw hertrouwt
  • Vètte verkes doen iers good nao hunnen doed - zeet me vaan ‘ne vrek
  • Dao is baat veur alle krenkdes, meh neet veur d’n doed. - Sterve moot ederein.
  • Heer is doed vaan de slaop - heer kin z’n ouge bekans neet opehawwe
  • Me is mer einen doed sjöldeg- sterve mote veer allemaol
  • Dee is neet doed te kriege. - Dee weurt mer awwer en awwer.
  • Diech zouws neet weite wee doed is! - Diech zouws neet weite boe ‘t euver geit.
• Es slummeke doed is, kumps diech in z’n plaots. - zeet me es eine ‘n stommiteit heet oetgehaold
  • Veer zien mer einen doed sjöldeg - ins moot ederein sterve
  • Iech weit ‘t zoe min es de oor vaan m’nen doed - iech weit ‘t gaaroet neet
  • Mooste deen doed sterve? - moot ‘t d’ch noe zoe vergoon?
  • Me moot doed zien um gepreze te weure - vaan de doeje sprik me gei koed
  • Daan kinne v’r allemaol doed zien. - Dat doort nog zoe lang.
  • Wee is doed? Spaorbroed! - Bis neet zoe nuisjiereg!

Brónne

• Nederlandstaolege Wikipedia
• Sectie Honouring the death vaan Mark Theoharis, oet 1001 Ideas That Changed Our Way of Thinking (2013, Londe, p. 24)
• Sectie Etymologie en Spreekwäörd vaan doed, door Flor Aarts, Mestreechter Taol