Biologie: Versjèl tösje versies

Naar navigatie springen Naar zoeken springen

Biologie (bewirk)

Versie op 7 jan 2015 12:16

13.159 bytes eweggehaold ,  7 jaar geleden
Revert to revision 357703 dated 2014-10-06 02:15:21 by Claus Ableiter using popups
(Speling en gramaticaal)
(Revert to revision 357703 dated 2014-10-06 02:15:21 by Claus Ableiter using popups)
{{dialek|Mestreechs}}
{{Zie artikel|Zie [[Biologie (schoolvak)]] voor informatie over biologie als schoolvak in België en Nederland.}}
'''Biologie''' is lètterlek de ''lier vaan de [[leve]]nde [[natuur]]''. Daomèt oondersjeit zie ziech vaan de [[natuurkunde]], die ziech mèt de ''levenloze'' natuur bezeghèlt (in de [[19e iew]] had biologie 'n gans aander beteikenis, naomelek: de köns um iemes' wèl bis 't zijnt te oonderwèrpe). De biologie oonderzeuk alles wat te make heet mèt [[organisme]] en häör wisselwèrking mèt de [[Eerd]]. Daobij oondersjeit me drei hoofniveaus: de ''[[microbiologie]]'', die geit euver de [[cel (biologie)|celstructure]] en de [[biochemie]], mie in 't bezunder euver 't [[DNA]], de ''meso-biologie'', euver individueel [[soort (biologie)|soorte]] of euver [[orgaan|orgaanwèrking]], en de ''[[macrobiologie]]'', euver [[populatie (biologie)|populaties]] en 't [[miljeu]].
{{Zijbalk biologie}}
[[Bestand:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|thumb|Animalia - [[Oeros]] (''Bos primigenius taurus'')]]
[[Bestand:Zboże.jpg|thumb|Planta - [[Tarwe]] (''Triticum'')]]
[[Bestand:Morchella esculenta 08.jpg|thumb|Fungi - [[Gewone morielje]] (''Morchella esculenta'')]]
[[Bestand:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|thumb|Bacteria - ''[[Gemmatimonas aurantiaca]]'' (< 1 [[Micrometer (eenheid)|µm]])]]
[[Bestand:Gamma phage.png|thumb|Virus - Gammafaag]]
'''Biologie''' (uit het Grieks: {{Polytonic|βίος}}, ''bíos'' "leven" en {{Polytonic|λόγος}}, ''lógos'' "leer") is de leer van [[leven]]de wezens, levensvormen en levensverschijnselen. Biologie wordt gerekend tot de [[exacte wetenschap]]pen.
 
De biologie deilt de organismes in veer ''[[riek (biologie)|rieker]]'' en drei domeine op:
De term biologie is afgeleid van de twee Oudgriekse woorden {{Polytonic|βίος}} (''bíos'') en {{Polytonic|λόγος}} (''lógos''). ''Bíos'' betekent "het leven" of "de bewoonde wereld". ''Lógos'' is de "rede", de "ratio" of "wetenschap". Het woord biologie zou voor het eerst gebruikt zijn door de Duitsers [[Friedrich Burdach|Karl Friedrich Burdach]], fysioloog en anatoom<ref>→ [[:de:Friedrich Burdach|Friedrich Burdach]] in de Duitstalige Wikipedia, voetnoot 3.</ref> in 1800 en [[Gottfried Reinhold Treviranus|Gottfried Treviranus]], [[arts]] en wetenschapper in 1802; en, eveneens in 1802, door de Fransman [[Jean-Baptiste de Lamarck]] in zijn werk ''Hydrogéologie''. Lamarck is van de drie het bekendst gebleven, aangezien hij beschouwd wordt als de eerste evolutiebioloog en omdat na hem het [[lamarckisme]] ontstaan is.<ref>''Fascinerend Leven'' (21 auteurs), uitg. Academia Press, (Gent 2013), 613 p. ISBN 9789038220376, p.211 (voetnoot 3, in het hoofdstuk "Het soortbegrip in Buffons Histoire naturelle", p. 209-225). Ook vermeld in Thomas Junker: ''Geschichte der Biologie''. Beck, München 2004, p. 8.</ref>
 
* Riek vaan de plante (zuug [[plantkónde|plantkunde]])
== Omgrenzing biologie ==
* Riek vaan de [[sjummels]]
Biologie is een [[natuurwetenschap]] die zich bezighoudt met de studie van het [[leven]] en levende [[organisme]]n , met inbegrip van hun [[morfologie (biologie)|structuur]], [[functie (biologie)|functie]], [[groei (fysiologie)|groei]], [[Oorsprong van het leven|oorsprong]], [[evolutie (biologie)|evolutie]], [[Verspreidingsgebied|verspreiding]] en [[taxonomie]].
* Riek vaan de [[bieste]]
* Riek vaan de [[bacterië]]
* Domein vaan de [[Archaea]]
* Domein vaan de [[Bacteria]]
* Domein vaan de [[Eukarya]]
 
Es rescategorie kint me nog:
Biologie is een veelomvattend onderwerp met veel onderverdelingen, onderwerpen en disciplines. Een definitie van "leven" is niet eenvoudig te geven. Een van de belangrijkste onderwerpen in de biologie zijn vijf verenigende principes die worden beschouwd als de fundamentele axioma's van de moderne biologie:<ref>{{aut|Avila, V.L.}} (1995). ''Biology: Investigating life on earth.'' Boston: Jones and Bartlett. pp. 11–18. ISBN 0-86720-942-9.</ref>
* [[Virusse]]
# [[Cel (biologie)|Cellen]] zijn de basale bouwstenen van het [[leven]].<br />Leven vertoont [[organisatie]] en [[structuur]]: er is een verband tussen vorm ([[anatomie]], [[histologie]], [[morfologie (biologie)|morfologie]]) en [[functie (biologie)|functie]] ([[fysiologie]], [[gedrag]]).
# [[Gen]]en zijn de fundamentele eenheid van [[genetica|erfelijkheid]].<br />[[Voortplanting (biologie)|Voortplanting]] is het proces waarbij een organisme voor nakomelingen met geheel of gedeeltelijk overeenkomstige eigenschappen en voor het voortbestaan van de soort zorgt. Voor geslachtelijke voortplanting zijn vaak twee individuen nodig. De nakomeling hebben kenmerken van beide ouders in nieuwe combinaties.
# Nieuwe [[soort]]en en erfelijke eigenschappen zijn het product van de [[evolutie (biologie)|evolutie]].<br />Er vindt [[adaptatie (biologie)|aanpassingen]] plaats in structuren of gedrag, die de organismen beter in staat stellen te overleven of voor nageslacht te zorgen. Dit principe van adaptatie aan het [[milieu]] is fundamenteel voor de [[evolutie (biologie)|evolutie]] van populaties.
# Een organisme heeft het vermogen om het [[milieu intérieur|interne milieu]] constant te houden.<br />[[Homeostase (fysiologie)|Homeostase]] is het vermogen van een organisme om het interne milieu constant te houden.
# Organismen consumeren en transformeren energie.<br />[[Metabolisme]] of [[stofwisseling]] is het opnemen van stoffen en energie, het geheel van biochemische processen die plaatsvinden in cellen en organismen ten behoeve van de activiteit, groei, voortplanting en instandhouding. Energie wordt van de ene vorm in de andere vorm getransformeerd.
Verdere belangrijke eigenschappen van het leven zijn:
* [[Groei (fysiologie)|Groei]]: het proces van toename van grootte en complexiteit.
* [[Stimulus|Prikkelbaarheid]]: het kunnen reageren op stimuli, op veranderingen in het uitwendige of inwendige [[milieu]] van het organisme.
 
Virusse stoon tösse levende en doej materie in. De vraog of virusse leve is veural [[filosofie|filosofisch]]. 't Is neet (mie) gebrukelek de virusse 'n eige riek te geve.
Hoewel volgens deze omschrijvingen de [[Virus (biologie)|virus]]sen niet tot het leven gerekend worden, wordt de [[virologie]] toch als onderdeel van de biologie beschouwd.
 
De rieke vaan de diere, plante, sjummels en protiste vörme same 't [[domein (biologie)|domein]] vaan de [[Eukaryote]], de bacterieë en de archeeë zien de [[Prokaryote]].
== Geschiedenis van de biologie ==
{{Zie hoofdartikel|Geschiedenis van de biologie}}
De wetenschap van de biologie ontstonden uit [[geschiedenis van de geneeskunde|tradities uit de geneeskunde]] en [[natuurlijke historie]] die teruggingen tot het [[oude Griekenland]] (de filosoof [[Aristoteles]]) en het [[oude Rome]] (de arts [[Claudius Galenus|Galenus]])
 
{| width="100%" bgcolor="#fff4f4" id="toc"
De biologie werd verder ontwikkeld in de [[middeleeuwen]] door Moslim geneeskundigen en geleerden zoals [[al-Jahiz]], [[Avicenna]], [[Ibn Zuhr|Avenzoar]], [[Ibn al-Nafis]].
!align="center" colspan="2"|[[Lies van subdisciplines in de biologie]]
 
|-align="center"
In de periode van de Europese [[Renaissance]] tot [[Vroegmoderne Tijd]] raakte men beïnvloed door het [[empirisme]], waarin gesteld wordt dat kennis uit de ervaring voortkomt. Onderzoekers gingen zich toeleggen op waarnemingen in het veld, experimenteren op en ontleding van organismen met geleerden en geneeskundigen als [[Andreas Vesalius|Vesalius]], [[William Harvey|Harvey]], [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[Georges Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] waardoor de biologische kennis snel toenam.
!align="left" valign="top"|Lui en Gesjiedenis
|align="left" valign="top"|[[Lies vaan bekinde biologe]] - [[Gesjiedenis vaan de biologie]]
|-align="center"
!align="left" valign="top"|Verwante wetensjappe
|align="left" valign="top"|[[Geneeskunde]] - [[Anthropologie]]
 
|}
In de vroege [[17e eeuw]] begonnen de resultaten van de technische ontwikkelingen in de [[microscopie]] zichtbaar te worden met onderzoekers als [[Robert Hooke]], [[Antony van Leeuwenhoek|van Leeuwenhoek]] en [[Jan Swammerdam]].
 
== ==
In de [[18e eeuw|18e]] en [[19e eeuw]] specialiseerden de onderzoekers zich meer, zoals in de [[Plantkunde|botanie]] en de [[zoölogie]]. Bekende wetenschappers uit deze periode zijn onder andere [[Lavoisier]], [[Alexander von Humboldt]], [[Charles Darwin]], [[Gregor Mendel|Mendel]], die mede de basis legden voor [[biogeografie]], [[evolutiebiologie]], [[ecologie]], [[genetica]], [[celbiologie]], [[bacteriologie]], [[morfologie (biologie)|morfologie]], [[embryologie]] en [[ethologie]].
<gallery>
File:Guriezo Adino vaca toro terneras.jpg|Animalia - Bos primigenius taurus
File:Zboże.jpg|Planta - Triticum
File:Morchella esculenta 08.jpg|Fungi - Morchella esculenta
File:Fucus serratus2.jpg|Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
File:Gemmatimonas aurantiaca.jpg|Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)
File:Halobacteria.jpg|Archaea - Halobacteria
File:Gamma phage.png|Virus - Gamma phage
</gallery>
 
[[Categorie:Biologie]]
== Grondslagen ==
In de 19e eeuw zijn de grondslagen van de biologie geformuleerd:
* De ''[[Celbiologie|celtheorie]]'' volgens welke alle levende wezens gemeenschappelijk hebben dat ze uit één of meer cellen bestaan en dat nieuw leven uitsluitend kan ontstaan uit bestaand leven: ''omnis cellula ex cellula''. In die tijd waren [[virus (biologie)|virussen]] nog niet bekend. Virussen worden in het algemeen niet beschouwd als levend, maar de studie van virussen valt wel onder biologie.
* De ''[[evolutietheorie]]'' – volgens welke alle (op aarde) levende organismen ontstaan zijn uit dezelfde oorsprong. De [[erfelijkheidsleer]] voegde een mechanisme toe waarmee erfelijke eigenschappen van generatie tot generatie kunnen worden overgedragen.
* De ''materialistische verklaring van leven''. Voor die tijd werd leven als iets gezien dat niet materialistisch verklaard kon worden ([[Vitalisme (filosofie)|vitalisme]]). Door ontwikkelingen in de [[biochemie]] en [[microbiologie]] werd een aannemelijke verklaring van leven mogelijk zonder de veronderstelling van een geheimzinnige levenskracht, de ''[[vis vitalis]]''.
 
{{Link FA|he}}
Tot ver in de 19e eeuw was biologie voornamelijk bekend als natuurlijke historie, botanie en zoölogie, alle overwegend beschrijvende wetenschappen, die zich vooral bezighielden met de vorm ([[anatomie]]) en de [[Classificatie en Evolutie|classificatie]] van soorten ([[taxonomie]]). Daarna kwam er steeds meer aandacht voor het functioneren van organismen, de [[fysiologie]], en voor experimentele methoden.
{{Link FA|ja}}
 
In de vroege [[20e eeuw]] is de herontdekking van het werk van [[Gregor Mendel|Mendel]], later volgt het baanbrekende werk aan de structuur van het [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]] door [[Francis Crick|Crick]] en [[James Watson|Watson]]. Het werd duidelijk dat DNA de belangrijkste chemische drager van erfelijke informatie is in alle bekende organismen en dat de [[genetische code]] voor alle organismen vrijwel identiek is.
 
Biologie is in de afgelopen eeuw een zelfstandige wetenschap geworden, met eigen instituten en opleidingen. De grenzen met aanpalende vakgebieden vervagen echter op dit moment. Veel onderzoeks- en onderwijsprogramma's omvatten medische vraagstukken, [[biochemie]], [[biofysica]], [[biomathematica]], [[bioinformatica]] en [[milieuwetenschappen]]. Er zijn dus grensgebieden met andere vakken zoals [[chemie]], [[fysica]], [[geologie]], [[geografie]], [[Geneeskunde|medicijnen]], [[wiskunde]], [[informatica]] en [[psychologie]].
 
== Deelgebieden ==
De biologie kan op verschillende manieren in deelgebieden worden onderverdeeld.
 
=== Indeling naar organisatieniveau ===
Een veelgebruikte onderverdeling is op [[organisatieniveau]], waarbij sommige specialisaties zich op meerdere niveaus kunnen richten:
* op moleculair niveau (''sub''microscopisch): [[biochemie]], [[bio-informatica]], [[moleculaire biologie]] en [[moleculaire genetica]]
* op [[cel (biologie)|cel]]niveau (microscopisch): [[celbiologie]] (celleer, cytologie)
* op het niveau van [[Weefsel (biologie)|weefsels]]: [[histologie]], [[neurobiologie]]
* op het niveau van [[Orgaansysteem|orgaanstelsels]] en [[Orgaan|organen]] (macroscopisch): [[fysiologie]], [[endocrinologie]], [[morfologie (biologie)|morfologie]], [[anatomie]], [[biofysica]], [[embryologie]] ...
* op het niveau van [[Organisme|individuen]]: [[morfologie (biologie)|morfologie]], [[anatomie]]
* op het niveau van [[populatie (biologie)|populatie]]s: [[populatiebiologie]], [[Ethologie|gedragsbiologie]], [[Ecologie|populatie-ecologie]], [[populatiegenetica]]
* op het niveau van [[soort]]en: [[systematiek]], [[taxonomie]], [[Evolutietheorie|evolutiebiologie]], [[morfologie (biologie)|morfologie]], aut[[ecologie]], [[biogeografie]]
* op het niveau van [[landschap (gebied)|landschap]]pen en [[Ecosysteem|ecosystemen]]: [[landschapsecologie]], syn[[ecologie]], [[synsystematiek]], [[syntaxonomie]], [[vegetatiekunde]], [[milieubiologie]]
 
=== Bijzondere biologie ===
[[Bijzondere biologie]] is een wat oudere term voor de biologische vakgebieden die betrekking hebben op de [[systematiek]] van de [[soort]]en van bepaalde [[Taxonomie|taxonomische]] groepen.
* [[Microbiologie]] is de wetenschap van de [[micro-organisme]]n, zoals [[bacteriën]], eencellige schimmels ([[gist]]en), en soms ook [[Virus (biologie)|virus]]sen.
** [[Bacteriologie]] is de wetenschap van de [[bacteriën]]. Daarbij ligt het accent vooral op de studie van de biochemie en de ecologie.
** [[Virologie]] is de wetenschap van de [[virus (biologie)|virus]]sen, [[viroïde]]n en [[prion]]en.
* [[Plantkunde]] of [[Plantkunde|botanie]] is de wetenschap van de [[planten]]. Traditioneel was dit zeer wijd omgrensd.
** [[Mossen|Bryologie]] is de wetenschap van de [[mossen]], [[levermossen]] en [[hauwmossen]].
** [[Pteridologie]] is de wetenschap van de [[varens]].
* [[Fycologie]] of [[Fycologie|algologie]] is de wetenschap van de [[algen]] (traditioneel [[groenwieren]], [[Roodalgen|roodwieren]], [[bruinwieren]], [[Blauwalgen|blauwwieren]] en andere kleinere groepen). Studie van de [[Blauwalgen|blauwwieren]] wordt tegenwoordig niet meer hiertoe gerekend, maar tot de [[bacteriologie]].
* [[Mycologie]] is de wetenschap van de [[schimmels]]. Het wordt tegenwoordig niet meer tot de [[plantkunde]] gerekend.
** [[Lichenologie]] is de wetenschap van de [[korstmos]]sen. Het wordt tegenwoordig tot de [[mycologie]] gerekend.
* [[Zoölogie]] is de wetenschap van de [[Dierenrijk|dieren]].
** [[Entomologie]] is de wetenschap van de [[insecten]].
** [[Herpetologie]] is de wetenschap van de [[amfibieën]] en [[reptielen]].
** [[Ichtyologie]] is de wetenschap van de [[vissen (dieren)|vissen]].
** [[Malacologie]] is de wetenschap van de [[weekdieren]] (met [[schelp]]en).
** [[Ornithologie]] is de wetenschap van de [[vogels]].
* [[Biotechnologie]], [[milieubiologie]], [[milieuwetenschappen]], [[medische biologie]] zijn specialisaties die zich bezighouden met de [[mens]].
 
=== Bouw en ontwikkeling ===
Een indeling naar de studie van bouw en ontwikkeling:
* cellen, weefsels en organen: [[anatomie]], [[histologie]], [[zoötomie]], [[plantenanatomie]]
* organen en organismen: [[morfologie (biologie)|morfologie]], [[plantenmorfologie]], [[beschrijvende plantkunde|fytografie]]
* ontwikkeling: [[embryologie]], [[morfogenese]], [[ontwikkelingsbiologie]], [[ontwikkelingsfysiologie]]
 
=== Indeling naar processen ===
Een indeling op [[Natuurlijk proces|natuurlijke processen]]:
* overerving: [[genetica]]
* [[levensverrichting]]en van organismen: [[fysiologie]], [[endocrinologie]], [[ethologie]], [[plantenfysiologie]]
* evolutionair historisch: [[paleontologie]]
* ziekte en gezondheid: [[immunologie]], [[epidemiologie]], [[fytopathologie]] (plantenziektenkunde), [[toxicologie]], [[milieukunde]]
 
=== Indeling naar ecologie ===
Een [[Ecologie|ecologische]] indeling:
* [[Hydrobiologie]], [[limnologie]] en [[mariene biologie]] zijn de vakgebieden van organismen in het water.
* [[Terrestrische ecologie]], [[vegetatiekunde]] zijn de vakgebieden van organismen op het land.
* [[Aerobiologie]] is de wetenschap van het passieve transport van zich in de lucht begevende micro-organismen.
* [[Parasitologie]] is de wetenschap van organismen met een parasitaire levenswijze.
 
=== Indeling naar benadering en methodiek ===
Een indeling naar [[wetenschappelijke methode]]:
* [[aardrijkskunde]]: [[biogeografie]] (inclusief [[floristiek]])
* [[informatica]]: [[bio-informatica]]
* [[natuurkunde]]: [[biofysica]]
* [[scheikunde]]: [[biochemie]], [[moleculaire biologie]]
* [[wiskunde]]: [[biomathematica]], [[mathematische biologie]]
 
=== Indeling naar toepassingsgebied ===
Een indeling naar toepassingsgebied:
* [[biotechnologie]] houdt zich bezig met de technieken om biologie te gebruiken voor praktische doeleinden.
* [[medische biologie]], [[biomedische wetenschappen]]
 
=== Integratie ===
Integratie van grote deelgebieden
* [[systeembiologie]]
* [[systematiek]] (biosystematiek)
* [[theoretische biologie]]
 
=== Omstreden ===
* [[astrobiologie]], de studie van ([[hypothese|hypothetisch]]) buitenaards leven.
* [[cryptozoölogie]], de studie van nog niet beschreven diersoorten waarvan het bestaan niet is aangetoond.
* [[Intelligent design]], een vorm van [[creationisme]] die het werk van een 'intelligente schepper' veronderstelt, omdat er op cel- en moleculair niveau zoveel ingewikkelde en perfect op elkaar afgestemde [[mechanisme]]n zijn, dat die niet door evolutie ontstaan zouden kunnen zijn. Aangezien onderzoek naar deze intelligente schepper onmogelijk is, wordt ''Intelligent Design'' niet gezien als wetenschappelijke theorie. Daarnaast wordt het ontbreken van detailkennis over het mechanisme verward met die over het feitelijk bestaan van het verschijnsel evolutie.
 
{{Commonscat|Biology}}
{{Appendix|1=noten|2=
{{References}}
}}
{{Navigatie biologie}}
{{Woordenboek}}
 
[[Categorie:Biologie| ]]
Stemoc
18

bewirkinge

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/wiki/Speciaal:MobielVerschillen/362248"

Navigatiemenu