Wien

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Roeje wien

Wien is 'ne maoteg alcoholischen draank dee gemaak weurt oet fermetatie vaan vröchtesappe of honing. Euver 't algemein versteit me oonder wien 'nen draank oet droeve, veur de ander soorte zuug vröchwien en honingwien. Binne de droevewien gif 't noch atypische saorte wie moussante wiene (champagne en dergelike), versterkde wiene (xereswien =sherry, port, madeirawien) en neet-oetgefermeteerde wiene wie nuiwien.

't Drinke vaan wien gelt binne de westerse sameleving es teike van cultivatie en besjaving, veuropgestèld tot d'n drinker ziech daobij aon 'n etiket hèlt. De weitesjap die de eigesjappe en historie vaan de wien besjrijf hèt oinologie (ouch wel vinologie).

Historie

Wie ouch beer is wien al in vreug tije, doezende jaore veur Christus, in Iraan en Mesopotamië trökgevoonde. Vermeujlik is 't oets per vergissing oontdèk. Wien verspreide ziech tenao laanksemaon euver Arabië, de Levant, Egypte en Törkije en bereikde tenslotte ouch Griekeland.

In de Aajdheid

Bij de aw Grieke naom wien 'n veurnaom plaots in. De god vaan de wien, Bacchus of Dionysus, stoont hoeg aongesjreve en symposia, bijeinkomste boe-op me same droonk en boebij dèks hore waore ingeheurd, waore gein sumpel drinkgelage meh rituele veur dee god. Allein aon 't begin vaan e symposium woort de wien zuver gedroonke, daoboete droonk me häöm ummer mèt water verdund, gewuunlik twie deile wien op vijf water. Oonverdunde wien gol es barbaars.

De wien die me in 't aajd Griekeland teelde, waor relatief riek aon alcohol: oongeveer 15%. Me oondersjeide drei kläöre. Roeje wien, witte wien en barnsteinkläörege wien, en drei smake, zeut (glykazoon), haaf-druug (autokratos) en druug (austeros). Me meinde tot wien mèt de jaore beter woort. De bèste wien woort gemaak op Chios, Lesbos en 't sjeereiland Chalkidikè. Aon dee wien woort ummer haars touwgevoog, um ze te conservere. Deze wien, de retsina, weurt nog ummer gemaak.

De Roemeine droonke aonvenkelik 'n saort beer (cervisia) meh gónge oonder Grieksen invlood euver op 't drinke vaan wien. In d'n tied vaan de groete Roemeinse vereuveringe brachte ze de wien euveral in 't riek boe droeve kóste greuje.

De Byzantiene droonke väöl gekruujde wien, beveurbild mèt lavendel, anies, peper of zelfs roezebleedsjes. Neve de aw Griekse wiengebejer woort d'n draank noe ouch op Kreta en Euboia vaan importantie.

In de Middeliewe

In de Middeliewe woort wien ouch in eus streike väöl gedroonke, vaanwege de slechte kwaliteit vaan 't water in de stei. 't Waor evels wel allein veur de rieker lui, umtot de wien geïmporteerd mós weure.

Oonder de Ingelse bezètting vaan Aquitanië kaome dao de Bordeauxwiene op. Die woorte nog iewe later door de Ingelse verhandeld, wie ouch sherry en port. Nao d'n opkoms vaan de Bourgondische Staot woorte ouch Bourgondische wiene hiel populair. Zoe kraog de Franse wien 'ne goje naom dee heer neet mie zouw verlere.

In de Nuien Tied

In de zevetiende iew woort de körk algemein, zoetot me wien laank kós conservere zoonder touwvoging vaan middele die de smaak zouwe beïnvlode. In deen tied naome de Nederlanders vaan de Ingelse d'n handel in Bordeauxwiene euver.

In de negetiende iew woorte de Franse wingerde door de droefloes getroffe, die de gans industrie dreigde plat te lègke. 't Lökde Louis Pasteur evels dees loes trök te dringe. Aon 't ind vaan de negetiende iew woort de Médoc es kwaliteitswien mèt streng eise vasgelag. In 1907 woort in de Franse constitutie vasgelag wie wien geproduceerd mós weure; dit had tot gevolg tot wiene vaan ander vröchte es droeve neet zoonder mie wien mie geneump mochte weure.

Veurnaom wienlen vaan allewijl

Sins iewe steit wien oet Frankriek veurop. Verwante wien kump oet Italië, Spaanje en Portugal, boebij de Spaonse wien meistal roed is en es krachteger beleef weurt. Ouch in (Zuid-)Duitsland weurt väöl wien geproduceerd, die door 't noordeliker klimaat 'nen andere smaak heet.

In o.m. de Vereinegde Staote, Australië, Zuid-Afrika en Chili weurt wien geproduceerd dee veural sterk op de Franse liek, meh o.m. door masjinaal processe väöl gojekouper is.

Sins einege jaore weurt ouch in Nederland en Vlaandere wien verbojd; veural in 't Limburgse Heuvelland is dit 't geval. Door de klimaotverandering heet de wienbouw in dees umgeving waorsjijnlik 'n gooj touwkoms.

Roeje wien, witte wien en rosé

wingerde vaan de Châteauneuf du Pape-wien

In tegestèlling tot wat dèks gedach weurt liet roeje wien ziech neet inkel vaan blauw droeve make en witte wien neet allein vaan witte. De roej kläörstoffe in de roeje wien koume door 't laote mètfermetere vaan de droevesjèllekes; dit veent me in awwere wien dèks es dépôt trök. Witte wien smaak daodoor leechter. Wel weurt roeje wien inderdaod dèkser oet blauw es oet witte droeve gemaak.

Rosé is wien boerin de droevesjèllekes mer eve gefermeteerd höbbe.

Oondersjied vaan wien in smaak, streik en jaor

'ne Wien krijg gewuunlik 'n smaakdenotatie mèt. Die weurt neet gebaseerd op de feitelike samestèlling van de wien, meh väöl mie op d'n iersten indrök. De extreem annotaties zien druug (=zoer) en zeut, wijer sprik me wel vaan krachteg, fruiteg, haaf-druug etc. Soms weurt de zeutheid vaan de wien gemete, en wel in brix. De zeutheid hingk aof vaan de kwantiteit achtergeblaove sókkers.

Wien weurt gewuunlik veurzeen vaan e jaortal. D'n aard vaan de wien hingk naomelik aof vaan 't weer in veural de zoemermaond: wermer es normaol en e gemiddeld aondeil aon rege zien de beste ingrediënte veur goje wien. Ouch geit bij good geproduceerde wien de kwaliteit laanksemaon umhoeg; wien weurt daorum ouch dèks e paar jaor bewoerd en nump in pries touw.

't Klimaot vaan 'n streik, meh veural de meneer vaan bereie die me dao traditioneel aonhèlt, make tot eder regio zien eige typische smaak heet (al kin die allein door kinners oondersjeie weure). Bekinde regionaol roej wiene zien Bordeauxwien, chianti, beajolaiswien, riojawien; witte wiene zien o.a.d. chardonnaywien, orvieto en riesling. Zuug veur speciaol types wie sherry en port heibove.