Mestreechs: Versjèl tösje versies

Van Wikipedia
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Zeiverklaos (Euverlèk | biedrages)
→‎Kort en Laank Mestreechs: Link nao Nedertreechs
Tekslien 1: Tekslien 1:
{{dialek|Mestreechs}}
't '''Mestreechs''' is e [[Limburgs]] [[dialek]]. 't Behuurt tot 't [[Centraal-Limburgs]] (zuug de indeiling bij [[Limburgse dialekte]]) en is 't meist gesproke vaan alle Limburgse dialekte in [[Nederland]], 't [[Bèlsj]] en [[Duitsland]]; 't gief zoe'n 70.000 sprekers, es me de lui vaan boete [[Mestreech]] mètrekent en de aw dörpsdialekte vaan [[Ittere]], [[Borghare]], [[Amie]] en [[Hier (dörp)|Hier]] neet oonder "Mestreechs" wegzèt. Binne Mestreech zelf gief 't nog altied liechte dialektische versjèlle per wiek, al verdwijne die snel. Ouch gief 't nog twie [[sociolek]]te: 't ''Kort Mestreechs'' en 't ''Laank Mestreechs'' (zuug oonder). Door Limburgers vaan boete Mestreech weurt 't dialek wel ''Sjengs'' geneump.

==Kinmerke==
't Mestreechs ligk nog zjus ten weste vaan de [[Panninger Linie]]. Daodoor weurt de s- in combinatie mèt 'ne consonant es [s] oetgesproke. In de wieke Amie en Hier, die vreuger apaarte dörper waore, sprèk me die s- breid oet (''sj-''). Sommege oonderzeukers (Salemans en Aarts 2002) meine tot me in Mestreech zelf noe ummer dèkser ouch dee klaank huurt.

't Mestreechs heet ''e(e)'' op alle plaotse boe de meiste aander Limburgse dialekte ''ae'' gebroeke. Tot oongeveer 1800 zouw heiveur nog dèks ''ae'' gezag zien; mesjiens is de ''ee'' door Hollandse invlood dringeslope.

't Dialek heet väöl dèkser ''ao'' es aander soorte Limburgs. Vergliek ''daag-daog'', ''taal-taol'', ''aaf-aof''.

Door 't "laank trèkke" vaan vocale, get wat in Limburg algemein gehuurd weurt es "Mestreechs accent", zien sommege oorsprunkelek korte vocale laank gewore, wie ''van > vaan'' en ''hond > hoond''. [[umlaut|Geümlaute]] vocale höbbe häör lèngde evels behawwe: hoond, hun.

't Mestreechs kint, door de instroum vaan [[Wallonië|Waolse]] arbeiders tot in de [[negentiende iew]] en de geweente vaan de bourgeoisie [[Frans]] te spreke, mie Franse [[lienwoord|lienwäörd]] es welk aander Nederlands-Limburgs dialek ouch. Tot [[1920]] waor deen invlood hiel dudelek.

De combinatie ''awt'' weurt ''a(a)jt''; ''oul'' verandert in ''ojl''. In euzen tied verandert de combinatie ''out'' lankzaam in ''ojt''; de twie variante kinne bij eine spreker nevenein veurkoume.

==Kort en Laank Mestreechs==
{{hoofartikel|Laank Mestreechs}}
't Mestreechs kint twie sociolekte, die ziech naoventrint totein verhawwe wie 't [[Algemein Nederlands]] en 't [[Rotterdam]]s. Ze stoon bekind es ''Kort Mestreechs'' (KM) en ''[[Laank Mestreechs]]'' (LM). Kort Mestreechs weurt geassocieerd mèt de bourgeoisie en de middelklasse, Laank Mestreechs mèt lieg opgeleide. 't Veurnaomste versjèl is 't "trèkke" vaan vocale; in 't LM gebäört dat väöl extremer. In 't LM weure väöl veural boetelandse wäörd verhaspeld, boedoor ze mie vaan 't Hollands aofwieke es in 't KM. Zoe weurt KM ''medalje'' in 't LM ''medajel'', verhèlt ''kenaal'' ziech tot ''kenaar'', ''sjaatse'' tot ''sjaarse'', etc. 't LM kint väöl [[Begoons]], get boevaan 'ne KM-spreker neet gaw gebruuk maak. Tenslotte koume in 't LM dèks constructies veur mèt ''häöm'' es [[subjek (taol)|subjek]] vaan 'ne zin.
{{hoofartikel|Nedertreechs}}
Lui die KM praote weure dèks door sprekers vaan 't LM besjuldeg es lui die verhollands Mestreechs spreke. Aandersum vinde väöl sprekers vaan 't KM tot lui die LM spreke slech zien in de Nederlands taol en väöl Limbörgs-Mestreechse foute make. Hun Nederlands weurt daan ouch ummertouw dèkser door taolweitesjappers [[Nedertreechs]] genump, wat evels 'n term is die nog neet hendeg populair is oonder de bevolking.

==Historie==
't Ierste Mestreechs wat opgesjreve woort kint me aon [[Heinrik van Veldeke|Henric van Veldeke]] touwsjrieve, dee e tiedsje in Mestreech woende. Evels mote de dialekte daan nog mie opein geliekend höbbe, en bovedeen heet Veldeke in zoeväöl plaotse gewoend tot heer koelek 't dialek vaan ein plaots kin höbbe gesjreve. In tribunaalstökker oet de [[zeventiende iew]] zien Mestreechse wäörd trök te vinde mèt betrekking tot lasterzake. D'n iersten echten teks in 't Mestreechs, bekind es 't ''Sermoen'', is gedateerd [[1729]], meh sommege meine tot dat 'n versjrieving is ('t zouw daan [[1792]] mote zien). Vaanaof de negentiende iew woort 't Mestreechs - es ierste Limburgse dialek - frequent gecultiveerd, in gediechte, verhaole en in de twintegste iew zelfs [[opera]]'s. In de jaore negenteg maakde me e deil vaan de straotnaomsjèldsjes in de binnestad twietaoleg. In [[2001]] leet de Mestreechse gemeinteraod de spelling vaan 't dialek vaslègke, boemèt 't dialek 'nen officiële status kraog.

==Dialeksjrijvers==
Zuug ouch de [[lies vaan Mestreechse literatuur]]

* [[Pol Boere]], (1939), proza
* [[Pol Brounts]], (1919-2005), proza
* [[Jo Caris]], (1927), sjriever
* [[Paul Chambille de Beaumont]], (1889-1968), gediechte
* [[Lodewijk Delruelle]], (1735-1807), gediechte
* [[Theo Desir]], (Henri Dister) , (1912-1984), gediechte
* [[G. van Dinter]], (1894-), gediechte
* [[Phil Dumoulin]], (1947), proza
* [[Edmond Franquinet]] (ouch Eduard Franquinet), (1896-1974), proza
* [[Guillaume Franquinet]], (1826-1900), gediechte
* [[Herman Frantzen]], gediechte
* [[Claire Goffin]], gediechte
* [[Piet Heemels]], gediechte
* [[Bèr Hollewijn]], (1907-1978), proza
* [[Edmond Jaspar]], (1872-1946), diechter
* [[Harie Loontjens]], (1902-1986), gediechte en proza
* [[Alphonse Olterdissen]], (1865-1923), proza
* [[Marie-Catherine Plantaz]], (1920), proza
* [[Laurent Polis]], (1845-1915)
* [[Huub Noten]], (1940)
* [[Vic Reinders]], (1888-1961) gediechte
* [[Maria Scheres]], (1949) proza en gediechte
* [[Léon Veugen]], (1919-2001), proza
* [[Théodore Weustenraad]], (1805-1849), diechter
* [[Wajn Zjodòr]], gediechte

==Muziek==
't Mestreechs is dèks in de muziek gebruuk. De klassieke veurbeelde zien de komische [[opera]]'s vaan Olterdissen en de [[operette]]s vaan Dumoulin - zuug bove. Daoneve gief 't versjèllende zengers en gróppe die in 't Mestreechs zinge. Miestal geit 't hei um [[vastelaovend]]smuziek of muziek die dao sterk tegenaon hingk. Mestreech heet dao al sinds jaor en daag zien eige konkoer veur, 't [[Mestreechter Vastelaovendsleedsjes Konkoer]].

* [[Fabrizio]]
* [[Beppie Kraft]]
* [[Sjeng Kraft]]
* [[Nachraove]]
* [[Benny Neyman]] (neve 't Nederlands)
* [[Zoeper]]
* [[Frans Theunis]]
* [[Ziesjoem!]]
* [[Duo X-Elle]]

==Bibliografie==
Euver 't Mestreechs is mie gesjreve es euver welk indiviueel dialek in Nederland en 't Belsj daan ouch. Dees lies neump allein de belaankriekste publicaties. Veur 'n oetgebreider lies, thematisch gesorteerd en vaan korten oetlègk veurzeen, zuug de [[Geannoteerde bibliografie veur 't Mestreechs|geannoteerde bibliografie]].

* F. Aarts, ''Mestreechs, eus moojertaol''. Mestreech, 2001
* F. Aarts, ''Mestreechs, 't Verhaol vaan eus taol!'' Mestreech, 2009
* C. Breuls, ''Vademecum handelend over het Maastrichtsch dialect''. Mestreech, 1914
* P. Brounts en Ph. Dumoulin, ''Speu-len-te-re spelle''. Mestreech, 1992
* P. Brounts e.a., ''De Nuie Mestreechsen Dictionair''. Mestreech, 2004
* J. Couman, P. Geelen en J. Kurris, ''Rijstartele of veters? Mestreechs of Nederlands!'' Mestreech, 1992
* H.J.E. Endepols, ''Woordenboek of Diksjenaer van 't Mestreechs''. Mestreech, 1955, <sup>5</sup>1993
* G.D. Franquinet, ''Proeve over het taaleigen der stad Maastricht''. S.l., s.a. [1851-1852]
* B. Salemans en F. Aarts, ''Taal in stad en land: Maastrichts''. D'n Haag, 2002

==Extern links==
{{corpus}}
* [http://www.kengkee.nl KengKee punt nl], euver de Mestreechse taol en cultuur
* [http://www.veldekemestreech.nl/dictionairenspelling/dictionair_select.aspx De Nuie Mestreechsen Dictionair Digitaal] op de site vaan Veldeke Mestreech

[[Categorie:Mestreechs|*]]
[[Categorie:Mestreechs|*]]
[[Categorie:Centraal-Limburgse dialekte]]
[[Categorie:Centraal-Limburgse dialekte]]

Versie op 7 fib 2014 10:31

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Mestreechs&oldid=352800"