Amsterdam: Versjèl tösje versies

Van Wikipedia
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
MerlIwBot (Euverlèk | biedrages)
K Robot: debie: vep:Amsterdam
SilvonenBot (Euverlèk | biedrages)
K r2.5.4) (Robot: verangerd: ilo:Amsterdam
Tekslien 411: Tekslien 411:
[[id:Amsterdam]]
[[id:Amsterdam]]
[[ie:Amsterdam]]
[[ie:Amsterdam]]
[[ilo:Amsterdam, Nederlandia]]
[[ilo:Amsterdam]]
[[io:Amsterdam]]
[[io:Amsterdam]]
[[is:Amsterdam]]
[[is:Amsterdam]]

Versie op 25 fib 2012 10:00

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.



Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.


Gemeinte Amsterdam

Veendel vaan Amsterdam

Waope vaan Amsterdam

Gemeinte Amsterdam in Noord-Holland

Provincie Noord-Holland
Hoofplaats Amsterdam
Börgemeister (lies) Eberhard van der Laan (PvdA)[1]
Opperflaakde
– daovan water
219,44 km²
53,15 km²
Inwoeners
deechde:
783.364 (1-4-2011)
4711/km²

Amsterdam is 'n stad en gemeinte in de Nederlandse provincie Noord-Holland. 't Is de titulair (officieel) hoofstad vaan Nederland; de regering en aander bestuursorgaone zien evels in D'n Haag gevesteg. Häören titel daank de stad veural aon häör groet aontal inwoeners en groete beteikenis op cultureel gebeed ('cultureel hoofstad').

Politiek en bestuur

Samestèlling gemeinteraod

In Amsterdam weurt sinds 't Interbellum euverwegend links gestump. De PvdA is sinds jaor en daag de groetste partij, die daobij standaard in 't colleesj zit en sinds 1946 ummer de börgemeister heet gelieverd. Ouch de klein linkse partije kriege väöl stumme. De samstèlling vaan de gemeinteraod, die sinds jaor en daag 45 zetele groet is, waor sinds 1962 zoe (e cursief getal beit oonderligkende informatie):

Raodszetele
Partij 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002 2006 2010
PvdA 17 13 12 17 19 17 21 12 14 15 15 20 15
VVD 5 5 6 8 7 10 7 7 8 9 9 8 8
CDA (m.m.) 12 12 8 7 8 6 6 5 3 3 4 2 2
GroenLinks (m.m.) 10 10 9 12 9 10 6 7 6 7 6 7 7
D66 - - 3 1 3 2 3 9 8 4 3 2 7
SP - - - - - - - - 1 3 4 6 3
De Groenen - - - - - - 1 1 3 1 - -
CP/CD - - - - - - 1 3 1 - - - -
Provo/Kabouters - 1 5 - - - - - - - - - -
Aander partije 1 4 2 - - - - - - 1 3 - 3

Stadsdeile, wieke, buurte en dörpskerne

Amsterdam is, wie Rotterdam, verdeild in deilgemeintes, die hei stadsdeile weure geneump. Stadsdeile höbbe väöl vaan de take die normaal gezeen 'n gemeinte touwkoume, dewijl de gemeinte Amsterdam, veur zoewied tot de wèt dat touwliet, dèks veur provincie späölt. Sinds 1 mei 2010 heet de stad nog 7 stadsdeile plus nog 'n achste deilgebeed wat direk oonder 't gemeintebestuur vèlt; 'n versumpeling vaan de situatie daoveur, toen Amsterdam nog 14 stadsdeile had. De stadsdeile, mèt hun indeiling in wieke, zien de volgende:

Centrum
Amsterdam-Centrum

't Deil vaan Amsterdam wat al veur de negentienden iew bestoont, ofwel Amsterdam binne de Singelgracht (zuug oonder). 't Besteit oet de volgende buurte:

Me moot dus trop lètte tot in Amsterdam de begrippe binnestad en centrum neet identiek zien: de Binnenstad is hei allein 't gebeed binne de middeliewse walmör. Vergeliek de geliekaardege nomenclatuur in Mestreech.

Noord
Amsterdam-Noord

't Deil bove 't IJ. Heibij hure zoewel nuibouwwieke es aw lendeleke dörpkes.

Buiksloot en Nieuwendam zien aw dörpkes die noe gans binne de stadsbebouwing ligke. De lèste vief dörpkes in 't rijke (vaanaof Schellingwoude) ligke boete de bebouwing vaan Amsterdam en stoon same bekind es Landelijk Noord. Landsmeer, Oostzaan en Zaanstad (kern Zaandam) ligke direk of bekaans direk aon de bebouwing vaan Noord.

West
Amsterdam-West

De relatief aw (vreug-twigtegsten-iewse) boetewieke westelek vaan de binnestad. Hei woene väöl allochtone en väöl lui mèt lieger inkoumes.

  • Spaarndammerbuurt
  • Staatsliedenbuurt
  • Frederik Hendrikbuurt
  • Kinkerbuurt, Overtoom e.u., De Clercqstraat e.u.
  • Admiralenbuurt
  • Hoofdweg e.u.
  • Mercatorplein en Surinameplein
  • Bos en Lommer
  • Sloterdijk

Sloterdijk is 'n aajd dörp, wat vreuger in de gemeinte Sloten laog (zuug dalek oonder). Tot 2010 bestoont Amsterdam-West oet veer deilgemeintes: De Baarsjes, Bos en Lommer, Oud-West en Westerpark.

Nieuw-West
Amsterdam-Nieuw-West

Dit zien alle westeleke nuibouwwieke vaan nao d'n oorlog. Ouch hei woene veural lui mèt lieger inkoumes.

  • Slotermeer
  • Geuzenveld
  • De Eendracht
  • Tuinstad Slotervaart
  • Overtoomse Veld
  • Sloten
  • Nieuw Sloten
  • Oud-Osdorp
  • Tuinstad Osdorp
  • De Aker
  • Kolenkitbuurt

Sloten waor tot 1921 'n zelfstendege gemeinte, boetouw ouch Sloterdijk en 't gehuch Osdorp (noe Oud-Osdorp) bij hoorte. Tot 2010 waor Nieuw-West verdeild in de stadsdeile Geuzenveld-Slotermeer, Osdorp en Slotervaart. Dit stadsdeil raak aon de bebouwing vaan Badhoevedorp, Zwanenburg (allebei gemeinte Haarlemmermeer) en Halfweg (gemeinte Haarlemmerliede en Spaarnwoude).

Zuid
Amsterdam-Zuid

Dit zien alle stadswieke zuielek vaan 't centrum, gebouwd op vreugere groond vaan de gemeinte Nieuwer-Amstel. In dit stadsdeil vint me versjèllende elitebuurte, meh ouch wel volksbuurte. 't Noorde (Oud-Zuid) is al in de negentienden iew gebouwd, de res volgde in d'n twintegsten iew.

  • De Pijp
  • Museumkwartier
  • Duivelseiland
  • Willemspark
  • Apollobuurt
  • Stadionbuurt
  • Schinkelbuurt
  • Hoofddorppleinbuurt
  • Rivierenbuurt
  • Buitenveldert
  • Prinses Irenebuurt
  • Zuidas

In 't zuie raak dit stadsdeil de bebouwing vaan Amstelveen. Tot 2010 waor dit stadsdeil verdeild in Oud-Zuid en Zuideramstel.

Oost
Amsterdam-Oost

Dit stadsdeil is 'ne gansen doorein vaan volksbuurte en welgestèlde wieke, bouw-experiminte en Vinex-locaties en geweze industriegebeed.

  • Weesperzijde e.u.
  • Oosterparkbuurt
  • Dapperbuurt
  • Transvaalbuurt
  • Watergraafsmeer, mèt o.m. Betondorp
  • Indische Buurt
  • Oostelijk Havengebied
  • Zeeburgereiland
  • IJburg

E groet deil ligk op 't groondgebeed vaan de Watergraafsmeer, 'ne polder en geweze gemeinte. In die zier lendeleke gemeinte laoge gein dörpskerne; aw gebouwe zien dao evels nog wel te vinde. Tot 2010 bestoont dit stadsdeil oet twie stadsdeile: Oost/Watergraafsmeer en Zeeburg.

Zuidoost
Amsterdam-Zuidoost

Dit stadsdeil weurt gedomineerd door de Bijlmermeer, 'n wiek bekind um zie groet aondeil Surinaamse en Afrikaanse inwoeners.

  • Venserpolder
  • Bijlmermeer
  • Gaasperdam
  • Bullewijk
  • Driemond

Amsterdam-Zuidoost is vaan de res vaan de gemeinte gesjeie door de plaotse Diemen en Duivendrecht (gemeinte Ouder-Amstel). De groond hoort tot 1966 bij de gemeinte Weesperkarspel; de Bijlmermeerpolder waor nog ieder ouch 'n zelfstendege gemeinte. 't Gehuch of dörp Driemond (vreuger Geinbrug) waor de einege echte woenkern in die gemeinte en heet noe nog e dörps karakter. Oesprunkelek waor Amsterdam-Zuidoost gedach es apaarte stad, die op d'n door 'n apaarte gemeinte mós weure; later heet me dit idee losgelaote.

Westpoort
De Westpoort

Dit is gein ech stadsdeil, umtot 't gein eige bestuur heet.

  • Westelijk Havengebied
  • Bedrieveterrein Sloterdijk
  • Teleport
  • Ruigoord

't Dörp Ruigoord heet zien woenfunctie verlore en is noe e kunsteneersdörp. Dit waor e compromis tösse de gemeinte, die 't wouw slope, en actieveurders.

Stadsregio

De agglomeratie Amsterdam strek ziech oet tot euver de gemeintegrenze. Plaotse die direk aon de Amsterdamse bebouwing ligke, zien heibove al geneump. Ouch versjèllende aander gemeintes in de buurt vervölle 'n veursteideleke functie veur de hoofstad. 'n Aontal vaan die Noord-Hollandse gemeintes vörmp same de Stadsregio Amsterdam, 'n plusregio. Boete Amsterdam zelf zitte in die regio de volgende gemeintes: Aalsmeer (2), Amstelveen (4), Beemster (1), Diemen (2), Edam-Volendam (2), Haarlemmermeer (6), Landsmeer (1), Oostzaan (1), Ouder-Amstel (1), Purmerend (4), Uithoorn (2), Waterland (1), Wormerland (1), Zaanstad (6) en Zeevang (1).[2] De cieferkes verwieze nao 't aontal stumme in de regioraod; de gemeinte Amsterdam heet 'rs 21.[3]

De stadsregio is e besjeie alternatief veur de in de jaore 1990 oontworpe stadsprovincie Amsterdam. In dees provincie zouwe de stadsdeile volweerdege gemeintes weure. Dit veurstèl is in 1995 door de Amsterdamse bevolking in e rifferendum eweggestump.[4]

Nog groeter es de stadsregio en de oontworpe provincie is de metropoolregio Amsterdam. Dao-in zitte, boete de gemeintes die de stadsregio vörme, wijer de gemeintes Almere, Beverwijk, Blaricum, Bloemendaal, Bussum, Haarlem, Haarlemmerliede en Spaarnwoude, Heemskerk, Heemstede, Hilversum, Huizen, Laren, Lelystad, Muiden, Naarden, Uitgeest, Velsen, Weesp, Wijdemeren en Zandvoort. Ouch de provinciebesture vaan Noord-Holland en Flevoland, zoewie dat vaan de stadsregio, doen dao-in mèt.[5] 't Doel vaan dit samewèrkingsverband is veural 't versterke vaan de internationaol concurrentiepositie.[6]

Insignes

Toeristische slaagzin es plastisch beeldmerk op 't Museumplein.

't Waope vaan Amsterdam (zuug bove in de tabel) liet ziech es volg besjrieve: vaan keel mèt 'ne paol vaan sabel, dao-op drei Andreaskruzer vaan zèlver. 't Sjèld gedèk vaan 'ne keizerskroen en gehawwe door twie liewe vaan goud, genageld vaan 'tzelfde en getóngk vaan keel, mèt de waopespreuk 'Heldhaftig Vastberaden Barmhartig' in Latiense lètters vaan sabel op e lint vaan zèlver. De keizerskroen woort in 1489 door Maximiliaan vaan Oosteriek touwgekind, de waopespreuk is in 1948 verliend door keuningin Willemien vaan de Nederlen es beloening veur 't verzèt in de Fibberwariestaking (zuug oonder bij Historie).[7] 't Veendel is klaorbliekelek aofgeleid vaan 't waope. De drei Andreaskruiskes zien tout court e symbool vaan de stad Amsterdam gewore; me zuut ze beveurbeeld op de zoegenaomde 'Amsterdammersjes', antiparkeerpäölkes die veural in 't centrum op väöl plaotse stoon.

Veur toeristische reclaam gebruuk de stad de slogan i amsterdam, die dèks dreidimensionaol in plastische vörm weurt touwgepas.

Stadsfuncties

Amsterdam is veural in naom hoofstad. 't Staotshoof resideert in D'n Haag en gebruuk 't Keuninklek Paleis mer 'nen inkele kier; 't parlemint en de ambassade zitte ouch in D'n Haag. Wel heet de stad 'n groete economische, cultureel en recreatief functie.

Industrie

Amsterdam kint 'n lang industrieel traditie, die ziech sinds iewe roontelum de have concentreert. De Amsterdamse have waor oersprunkelek aon 't Damrak geconcentreerd, breide ziech later oet nao de Lastage, verplaatsde ziech in de negentienden iew nao 't Ooster- en Westerdok, mèt de bijbehurende Oosteleke en Westeleke Have-Eilen, en daonao ummer wijer de stad oet tot wat me noe 't Oostelek en Westelek Havegebeed neump. De nijverheid in 't Oostelek Havegebeed is al sinds decennia 'n aofloupende zaak en is allewijl op sterve nao doed; me is al begós mèt 't gebeed te heroontwikkele es woengebeed. 't Westelek Havegebeed is dao-entege de lèste jaore nog groeter geweure. Door 't grave vaan 't Noordziekenaal in 1876 is dit gebeed direk binne bereik vaan de zie gekoume. De Amsterdamse ziehave is de twiede vaan 't land, op groeten aofstand vaan de Rotterdamse.

Deenste

'ne Groete wèrkgever is d'n deenstesector is de Euverheid: bij de Amsterdamse gemeinte wèrke doezende amtenere. De lèste jaore is me dat aontal wel aon 't trökbringe. Aon de Zuidas - 't gebeed roontelum statie Amsterdam Zuid/WTC - zien hiel väöl ketoere vaan multinationals te vinde, wie Philips en de baanke ING en ABN-Amro. In de binnestad, aon 't Damrak, steit de effectebeurs vaan Nederland: de AEX.

Kleinhandel vint me bezunder väöl in de binnestad; Amsterdam steit (oonder väöl mie) es 'winkelstad' bekind. Winkele vint me veural in en um de Nieuwendijk en Kalverstraat.

Oonderwies

Amsterdam heet, es einege stad in Nederland, twie universiteite: de Universiteit van Amsterdam (UvA) en de Vrije Universiteit (VU). Daoneve kint de gemeinte versjèllende hoegsjaole (boe-oonder de HvA en e conservatorium).

Cultuurinstèllinge

Amsterdam steit wel bekind es de 'cultureel hoofstad vaan Nederland': op gein inkel terrein löp 't zoe wied veuroet op aander stei es op cultuurgebeed.

Musea

De stad kint versjèllende musea vaan internationaol beteikenis, en nog get vaan minstes nationaol beteikenis. 't Ajdste is 't Rieksmuseum, gewijd aon de historie vaan Nederland meh zier in 't bezunder aon de zeventienden-iewse sjèlderkuns vaan Rembrandt van Rijn, Jan Steen en aander Hollandse meisters. Speciaol aon Vincent van Gogh gewijd is 't Van Goghmuseum. 't Steidelek Museum beit 'n käör aon modern kuns. Dees drei musea ligke kort nevenaon, aon 't Museumplein, in 't zoegeheite Museumkerteer (stadsdeil Zuid, zuug bove). 'n Aander kunsmuseum is de Hermitaasj Amsterdam, die sinds 2004 aon d'n Amstel is gevesteg en es dippendans vaan de groete Hermitaasj in Sint-Petersbörg deens deit. Aon daan wel in 't Oosterdok vint me 't Sjeepvaartmuseum en 't technologiemuseum NEMO. In de Grachtegordel, aon de Prinsengracht um perceis te zien, steit 't Anne Frankhoes (boe Anne Frank zaot oondergedoke), wat ouch internationaol bezeuk trèk. Aon d'n Dam steit de Nederlandse vesteging vaan Madame Tussauds. De stad kint nog väöl aander, klein musea.

Theaters

't Groetste theater is Carré, aon d'n Amstel. Dit weurt veur groete, väöl publiek trèkkende veurstèllinge wie musicals en shows vaan bekinde cabaretiers gebruuk. Opera en ballèt weure gemeinelek gebrach in de Stopera, e modern gebouw aon 't Waterlooplein boe-in zoewel de gemeinte es de opera zien oondergebrach. (Zuug oonder veur wijer muziekpodia.) Kleinder cabarètveurstèllinge kin me zien in De Kleine Komedie (aon d'n Amstel). Aon 't Leidseplein vint me d'n Amsterdamse Stadsschouwburg, kort daovaan eweg ligk DeLeMar (veurheer 't Nieuwe De La Mar Theater). Es centrum veur bezunder intellectueel activiteite deent Felix Meritis aon de Keizersgracht.

Bioscope

In Amsterdam zien veer (hiel) groete bioscope, die alleveer bezit zien vaan Pathé: 't Tuschinski-theater aon de Reguliersbreestraat, De munt aon de Vijzelstraat, 't City-theater kortbij 't Leidseplein en Pathé Arena in de Bijlmermeer. E dertegtal middelgroete en kleinekes zien vereineg in 't verband Cineville. Daoneve gief 't op de Walle nog seksbioscope (zuug ouch oonder).

Muziek

't Concertgebouw aon 't Museumplein is 't groetste en belaankwèkkendste vaan de muziekpodia in Amsterdam. 't Is ingeriech veur klassieke muziek en heet 't Concertgebouworkes, eint vaan de bèste orkeste op de wereld, es ziene vaste bespeuler. Avant-gardemuziek huurt me veural in 't Muziekgebouw aan 't IJ; daankzij 't Gaudeamus-festival is Amsterdam e veurnaom centrum vaan modern muziek. Aon 't Muziekgebouw vas zit 't BIMhuis, 't groetste jazzpodium vaan Nederland. Poppodia zien Paradiso (aon de Weteringschans, kortbij 't Leidseplein) en De Melkweg (aon de Lijnbaansgracht, neet wied eweg daovaan). Bei podia zien zoegenaomde hoofpodia; De Melkweg gelt es get alternatiever es Paradiso. E belaankriek popfestival is 't Amsterdam Dance Event, wat edersjaor in oktober plaotsvint.

Oetgeverije

Sport

Amsterdam organiseerde in 1928 de Olympische Speule. 't Olympisch Stadion vint me in de Stadionbuurt, in stadsdeil Zuid. Dit waor d'n einegste kier tot dit evenemint in Nederland plaotsvoont.

In 't voetbal is Amsterdam veural bekind door AFC Ajax, de recordkampioen vaan Nederland (in 2011 30 kier landskampioen) en veervoudege winner vaan d'n Europacup. Ajax späölt zien toeswedstrije in d'n Amsterdam Arena, in de Bijlmermeer. Tot 1996 waor zien toesstadion De Meer (in Watergraafsmeer), dewijl groete wedstrije (Europese matches of de Klassieker tege Feyenoord) in 't Olympisch Stadion woorte aofgewèrk. Vreuger gaof 't nog mier betaold-voetbalclubs (Blauw-wit, De Volewijckers en DWS, in 1972 gefuseerd tot FC Amsterdam, wat in 1982 verdween). In de Topklasse Zondag späölt AFC.

Amsterdam heet ouch 'n hockeyclub, AH&BC, die zoewel bij de dames es bij de hiere in de hoofklas oetkump. Häör complex steit evels feitelek op Amstelveens groondgebeed. Tot veur neet zoe laank had de stad ouch 'n Amerikaans-voetbalclub (Amsterdam Admirals, in 2007 opgeheve um 't ind vaan de NFL Europa) en 'n basketbalclub (ABC Amsterdam, in 2011 opgeheve), die allebei väöl (lendelek) succes höbbe gekind.

Trökkierende sporteveneminte in Amsterdam zien de Marathon vaan Amsterdam en d'n Dam tot Damloup (vaan Amsterdam nao Zaandam) in 't snelloupe en de Zesdaogse vaan Amsterdam in 't fietserenne.

Aander recreatie

Oetgoonsgelegeheid vint me in groete deile vaan de stad, zeker in de binnestad; kaffees zien oonder mie geconcentreerd aon de Warmoesstraat en aon 't Rembrandtsplein. De Reguliersdwarsstraat steit bekind um zien homo-oetgoonsleve.

Drugsgebruuk

Amsterdam steit internationaol bekind um 't gebruuk vaan kemp. Allewel tot dezen drug in gans Nederland is touwgestande, stoon zjus hei mier coffeeshops es boe daan ouch. Anno 2009 stoonte vaan de 666 coffeeshops 223 in Amsterdam, die väöl boetelandse toeriste trèkke. De gemeinte veurt de lèste jaore 'n actief beleid um dat aontal te vermindere.

Prostitutie

In Amsterdam is de groetste prostitutiebuurt vaan Nederland gevesteg, de zoegenaomde Walle. 't Geit hei feitelek allein um de Oudezijdswalle (Oudezijds Voor- en Achterburgwal en de straote en getskes daotösse). Zörge euver crimineel drögksgeld (witwesse) meh veural euver minsehandel höbbe ouch hei gezörg veur 'n inkrimpbeleid: de gemeinte is bezeg vaan 't aontal vinsters sterk trök te dringe.

Verkier

Amsterdam is 't knouppunt vaan 't Nederlands Riekswegenètwerk, in theorie entans: Rieksweeg 1 tot en mèt 10 (welke lèste de rinkweeg um de stad is) beginne allemaol in of bij Amsterdam, boete Rieksweeg 3, boevaan 't bèste stök noets is aongelag.

Amsterdam is ouch good te bereike euver 't spoor. Spoorweeg loupe vaanoet hei nao Amersfoort, Utrei, Leiden, Haarlem (d'n ajdste spoorweeg vaan Nederland, aongelag in 1839) en Alkmaar. De Centraol Statie heet èlf perronspore en daags zoe'n 250.000 reizegers.

Lochhave Schiphol, internationaol informeel 'Amsterdam Airport' geneump, ligk op 't groondgebeed vaan d'n Haarlemmermeer meh is vaanoet Amsterdam (veural mèt d'n trein) gemekelek te bereike.

Sinds 1977 heet de stad ouch e metronetwèrk, mèt veer lijne; de vijfde, de zoegenaomde Noord/Zuidlijn, is allewijl (2011) in aonbouw en weurt nao verwachting in 2017 opegedoon. Ouch rije in de stad trams roond, zoe good wie stadsbösse. Euver 't IJ ligke e paar poontvere, die veural fietsers en vootgengers bedene (veur oto's gief 't intösse versjèllende tunnels). Bösse, trams, metro en vere weure verzörg door 't GVB (Gemeentevervoersbedrijf).

Stadsgeziech

Amsterdam is, in ciefers gemete, zeker de mies bezeensweerdege gemeinte en plaots vaan Nederland. De gemeinte kint anno 2011 7511 rieksmonuminte,[8] en gans 't centrum is sinds 1999 besjermp stadsgeziech, naotot al ieder de Nieuwmarktbuurt (in 1983) zoe aongeweze waor.[9] De Grachtegordel is in 2010 ouch door de UNESCO tot Werelderfgood verklaord.[10]

Grachte en aander waterweeg

De Grachtegrodel is vaanoet de loch good te zien.
Hook Prinsengracht en Bloemgracht.

Ouch veur Nederlandse begrippe is Amsterdam 'n stad vaan water. Oongeveer e kwart vaan 't gemeintelek oppervlak besteit oet water. Alleriers is dat natuurlek water: d'n Amstel, 't IJ en e klei stökske IJmeer. Ouch 't Rokin en 't Damrak hure tot de loup vaan d'n Amstel; tösse die twie in ligk d'n Dam. In de Binnestad vint me wijer de Walle: Oudezijds en Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal, boebij d'n ooskant (vaan d'n Amstel) de 'Oude Zijde' en de Weskant de 'Nieuwe Zijde' is, en boevaan de binneste 'Voorburgwal' en de boeteste 'Achterburgwal' heite. 't Spui vörmde de zuidkant. Sinds de vieftienden iew loupe dao nog umheer 't (neet 'de') Singel en de Kloveniersburgwal, die de boetegrens vaan de Binnestad zien. In de Lastage (ouch wel bekind es de Nieuwmarktbuurt) loupe versjèllende korte grachte, sommege mèt de naom 'sloot', wat verwijs nao hunnen oersprunk es polderslote.

De Grachtegordel in inge zin weurt oetgemaak door de drei grachte (vaan binnenoet) Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht. Dees drei grachte beginne linksbove (in 't noordweste) vaanoet de Brouwersgracht en loupe parallel aonein, dewijl ze ouch bij benaodering de loup vaan 't Singel volge. Oostelek vaan d'n Amstel heite ze Nieuwe Herengracht etc., umtot dit deil vaan de gordel pas in d'n achtienden iew is aongelag. 't Oostelekste stökske is zelfs noets veerdef gekoume; dit woort de Plantage, en hei koume de drei grachte oet in de Muidergracht. Euver e klei stökske (in 't ooste) loupe ouch de Achtergracht en Nieuwe Achtergracht, parallel aon de (Nieuwe) Prinsengracht en de res, es veerde rink vaan de gordel. Mie nao 't weste löp de Lijnbaansgracht, en gans in 't weste ligk de Jordaan. De grachte in dees buurt, die nao blomme en plante zien verneump, basere ziech (in tegestèlling tot de drei groete grachte) in hunne luip op de aw polderslote, wat veur oongelieke heuk mèt de Prinsengracht zörg (wie op de foto). Um de ganse gordel heer ligk de Singelgracht, die me neet mèt 't Singel moot dooreinhole.

Gans in 't noorde vaan 't centrum vint me de Oosteleke en Westeleke Eilen, die in de negentienden iew veural zien opgespote. Ouch daotösse ligke versjèllende grechskes, meh veural 't Oosterdok en 't Westerdok. Ouch boete 't centrum zien waterweeg, dèks historische, te vinde, wie de Haarlemmer Trekvaart, de Kostverlorenvaart en de Weespertrekvaart. Wie de naome al zègke deende die vaan de zeventienden tot de negentienden iew veur 't verveur mèt de trèksjuut. E modern (twintegsteniews) kenaal is 't Amsterdam-Rijnkenaal, wat hei in 't Oostelek Havegebeed oetkump.

Um hygiënische (bestrijing vaan krenkdes) en verkierskundege (opkóms vaan tram en later oto) reies heet me ind negentienden iew en begin twintegsten iew versjèllende waterweeg gedemp (touwgegoejd). Dit zien oonder mie de Nieuwezijds Voor- en Achterburgwal (welke lèste noe Spuistraat hèt), 't Spui, 't groetste deil vaan 't Rokin en 't Damrak en versjèllende grachte in de Lastage en de Jordaan. Sinds decennia löp de discussie um sommege vaan die grachte weer ope te grave; tot noe touw is dat nog nörges in de stad gebäörd. Winkelere en merretlui zien dèks tege, en op sommege plaotse is 't neet te doen (beveurbeeld op 't Damrak, boe allewijl de Beurs steit; zuug oonder).

Religieus bouwkuns

Sinterklaoskèrk

In Amsterdam stoon twie gotische kèrke, naomelek de Aw Kèrk (bij de Walle) en de Nui Kèrk (aon d'n Dam). 't Kèrkgebouw vaan de aw kèrk kaom begin veertienden iew veerdeg, de Nui Kèrk is vaan einen iew later (de stad waor toen al groet genóg veur twie parochies). De Aw Kèrk is e good veurbeeld vaan Hollandse gotiek.

Wie de Stadsoetbreiing woort ingezat, had Amsterdam noed aon nui kèrke. Zoe kaome in de Grachtegordel de Noorderkèrk, Westerkèrk, Oosterkèrk en Zuierkèrk. De Noorderkèrk, Westerkèrk en Zuierkèrk zien renaissancegebouwe oet de vreuge zeventienden iew vaan de hand vaan Hendrick de Keyser, die nog sterke eleminte aon de gotische kèrkbouw oontliene (groondplan mèt transepte, torie). De Westerkèrk steit bekind um ziene Westertorie, dee mèt 87 meter neet oetzunderlek hoeg, meh wel d'n hoegste kèrktorie vaan Amsterdam is. De Oosterkèrk is vaan lateren tied (voltoejd 1671) nao 'n oontwerp vaan Adriaan Dortsman, in de stijl vaan 't Hollands classicisme. Dortsman maakde ouch de Rón Lutherse Kèrk, e kóppelkèrkske aon 't Singel. In d'n tied vaan de Rippubliek kaome mie kèrke vaan aander genoetsjappe es 't calvinisme, die evels (in versjèllende graode) neet al te eupelek mochte belije en dus sjuilkèrke móste bouwe. De Rode Hoed aon de Keizersgracht waor de kèrk vaan de Remonstrante, Slivvenier-op-Zolder aon de Oudezijds Voorburgwal waor de kathelieke sjuilkèrk. Aon de Begijnhof stoon ouch de Ingelse Kèrk (Anglicaons, en nog ummertouw geriech op de Ingelse gemeinsjap in de stad) en de Begijnhofkapel (ouch katheliek).

Mèt de Kathelieke Renaissance begós me in Amsterdam weer 'n echte kathelieke kèrk te bouwe; dit woort de Sinterklaoskèrk aon de Prins Hendrikkade, oontworpe door Adrianus Bleijs in eclectische stijl. Sinterklaos is de petroenheilege vaan de stad; vreuger droog de Aw Kèrk deze naom.

Neve kèrke heet de stad ouch al sinds d'n tied vaan de Rippubliek synagoges. De groetste is de Portugees-Israëlietische Synagoog, nog ummertouw es joeds gaodshoes in gebruuk. Dat gelt evels neet veur veer aander (Hoegduitse) synagoges dao kortbij (ajdste en belaankriekste daovaan is de Groete Sjoel oet 1671), die allewijl same 't Joeds Museum vörme.

Sinds de arbeidsmigratie vaan nao d'n oorlog gief 't ouch moskeeë in de stad. Planne veur de groete Westermoskee in stadsdeil West zien sinds jaore evels vertraag. Opvallend is wijer de boeddhistische He Huatempel in d'n Amsterdamse Chinatown.

Börgerleke bouwkuns

Paleis op d'n Dam vaan Jacob van Campen, e sjaolveurbeeld vaan Hollands classicisme.
't Neogotisch Rieksmuseum vaan Pierre Cuypers.

Amsterdam kint wieneg wereldleke gotische bouwe. Dit kump oonder mie door de stadsbrand vaan 1652 (boebij oonder mie 't aajd raodhoes aofbrandde) meh zeker ouch door de sloopzin vaan de zeventienden iew, wie me mèt nuibouw veural zien huiege riekdóm wouw tuine. Bewoerd gebleve zien nog de Schreierstoren ('ne zwoeren torie dee d'n touwgaank tot de have dèkde) en de Waag aon de Nieuwmarkt.

De renaissance is bewoerd gebleve in de bouwkuns vaan stadsarsjitek Hendrick de Keyser (zuug ouch direk bove); boete de al geneumde kèrke vint me in Amsterdam restante vaan de aw walmör (de Munttoren en de Montelbaanstoren), 't Oost-Indisch Huis (veurmaoleg hoofkerteer vaan de VOC) en inkel monumentaol grachtehoezer wie 't Hoes mèt de Köp (Keizersgracht) en 't Hoes Bartolotti. Vaan dees gebouwe meint me tot ziene zoon Pieter ze heet aofgebouwd. Versjèllende gebouwe vaan De Keyser, wie zien beurs, zien intösse aofgebroke.

De bouwstijl die me 't mieste mèt Amsterdam associeert is evels 't Hollands classicisme. Deze stijl kaom tege 't midde vaan de zeventienden iew op en bleef ind e Rippubliek, zeker in Holland, dominere tot begin achtienden iew. Kinmerkend zien de soberheid en lineair vörm, die in sjrèl contras stoon mèt de barok wie die toen in aander len opkaom. 't Keuninklek Paleis op d'n Dam oet 1655 is oongeveer 't sjaolveurbeeld vaan 't Hollands classicisme; 't woort oersprunkelek es raodhoes gebouwd, um de mach vaan de börgerij te tuine. 't Oontwerp is vaan Jacob van Campen (1596-1657), dee nao De Keyser stadsarsjitek woort; vaan häöm vint me ouch 't Coymanshuis aon de Keizersgracht. Aander gebouwe zien 't Börgerweishoes aon de Kalverstraat, en d'n Amstelhof aon d'n Amstel, vreuger de diaconie, allewijl de hoesvèsting vaan de Hermitaasj (zuug bove). Versjèllende grachtehoezer in Amsterdam zien Hollands-classicistisch, in 't bezunder de oontwerpe vaan Philips Vingboons (1607-1678) en dee zie broor Justus.

Ouch in d'n achtienden iew woorte väöl grachtehoezer gebouwd, väölal in de Lowie XIV-stijl. In de negentienden iew begós Amsterdam ziech iers te riechte op 't neoclassicisme, wat me in gebouwe oet de gansen iew trökvint, boe-oonder 't Concertgebouw oet 1888 vaan Adolf Leonard van Gendt. In deenzelfden tied bouwde me hei evels ouch neogotisch: twie bekinde en opvallende veurbeelder zien de Centraol Statie en 't Rieksmuseum, allebei vaan Pierre Cuypers. 't Paleis voor Volksvlijt oet deenzelfden tied brende in 1929 aof en woort neet herbouwd.

't Belaankriekste gebouw oet d'n twintegsten iew is de Beurs vaan Berlage vaan Hendrik Petrus Berlage oet 1903, aon 't Damrak. Berlage maakde ouch 't Mercatorplein in West. Jan Wils, gelieerd aon De Stijl, oontworp 't Olympisch Stadion (en kaom daobij es ierste mèt Olympisch vuur). Bezunder oet 't Interbellum is ouch Betondorp in Watergraafsmeer, boe versjèllende modern arsjitekte versjèllende betontechnieke höbbe oetgeperbeerd. 't Van Goghmuseum is e postuum oontwerp vaan Gerrit Rietveld; 't gebouw is op basis vaan dee zien sjetse oetgewèrk. In de stad stoon nog väöl aander modern gebouwe; 't neume bezunder weerd is 't ING House op de Zuidas, wat door ziene bezundere vörm bijnaome kraog wie De sjoon, De klapsjaats en De grummelendeef.

Brögke

Amsterdam kint door zien väölheid aon grachte en waterweeg, die de stad in versjèllende eilendsjes versnije, 1282 brögke, mier es drei kier zoeväöl es beveurbeeld Venies.[11] De mieste brögke zien korte einbogege brögkskes vaan stein, die de Amsterdammers zelf sluize neume. Brögke euver brei grachte höbbe natuurlek mie boge. De bekinde Mager Brögk euver d'n Amstel, die de Kerkstraat mèt de Nieuwe Kerkstraat verbint, is vaan hout en ophaolbaar.

Lendeleke bouwkuns

Durgerdam in Landelijk Noord mèt zien houte vèssershuiskes is e besjermp dörpsgeziech.

Amsterdam heet de lèste 150 jaor versjèllende lendeleke naobergemeintes of deile daovaan opgeslók, miestal (meh neet altied) veur stadsoetbreiing. Es gevolg daovaan is tösse väöl stadswieke typisch lendelek bouwgood te zien, soms complete dörpskerne, dewijl e paar dörper nog ummertouw losse woenkerne zien (zuug ouch bove). Zoe gief 't in Watergraafsmeer 't veurmaoleg Geriechshoes (Rechthuis) en de boeteplaots Frankendael (de lèste euvergebleve vaan tientalle boetes in deze polder). Ouch Sloten is good te herkinne. Zelfs de polders vaan Zuidoost höbbe nog gebouwe die aon hun lendelek verleie rappelere.[12] 't Mies in 't oug springend evels zien de dörpskerne in Noord: dao vint me de typisch Waterlandse arsjitectuur mèt boontgeverfde houte hoezer. Kerne mèt rieksmonuminte (boete Amsterdam zelf) zien Driemond (1),[13] Durgerdam (68),[14] Holysloot (1),[15] Ransdorp (35),[16] Sloten (2)[17] en Zunderdorp (8);[18] besjermde dörpsgeziechter in de gemeinte zien Durgerdam, Holysloot en Ransdorp.[9]

Gedinkteikes, standbeelder en aander beeldhouwwerk

't Bekindste gedinkteike in Amsterdam is 't Nationaol Monumint op d'n Dam, 'n zuil vaan 22 meter hoeg, opgeriech in 1956 es herdinking aon de gevallene oet d'n Twiede Wereldoorlog. 't Werk, oontworpe door J.J.P. Oud, is bekind vaan de kranslègkinge die dao edersjaor mèt de Doejeherdinking op 4 mei plaotsvinde. Wijers weurt 't dèks door toeriste es trefpunt gebruuk. Vaan 1856 tot 1914 stoont, get mie nao de kant vaan 't Paleis en de Nui Kèrk, ouch e nationaol monumint op d'n Dam, De Eendracht of 'Naatje van d'n Dam', wat rappeleerde aon de Tiendaogse Veldtoch.

Aander bekinde monuminte zien 't Homomonumint aon de Westermarkt, wat rappeleert aon de vervolging vaan homoseksuele, 't Lieverdje aon 't Spui (bekind vaan de happenings in de jaore zesteg die 't begin vaan de Provobeweging inlojde) en de statu vaan Rembrandt van Rijn op 't Rembrandtplein.

Op väöl plaotse in de stad (te väöl um hei specifiek te neume) vint me decoratief werk vaan d'n Amsterdamse stadsbeelderhouwer Hildo Krop (1884-1970).

Parke

Ingaank vaan Artis

Al in d'n achtienden iew kraog Amsterdam e stadspark, de Plantage, in 't oostelek deil vaan de Stadsoetbreiing boe door economische liegconjunctuur de Grachtegordel neet woort doorgetrokke. Deile vaan dees buurt zien nog ummertouw greun: allewijl zien dat d'n hortus vaan de UvA, 't Wertheimpark en Artis, 'nen typische stadszoo mèt klein (nao modern maote soms te klein) verblieve meh väöl monumintaol kouwe en 'n typische parkstructuur.

Hiel bekind is 't Vondelpark in Oud-Zuid, boe ziech e groet deil vaan 't Amsterdams stadsleve aofspäölt en mèt Keuninginnedaag väöl kinder optrejje. Kleinder parke in Oud-Zuid zien 't Sarphatipark en 't Oosterpark. In de nuier wieke vèlt veural 't Rembrandtpark, wat gruutde betröf mèt 't Vondelpark te vergelieke, op. Väöl greun roontelum voont me in de Bijlmer, tösse de flats; door 't aonlègke vaan liegbouw dao (dee de gesloopden hoegbouw vervingk) is dao wel ein en aandert vaan verdwene. 't Amsterdams Bos, op initiatief vaan Jac. P. Thijsse aongelag veur de stadsbevolking, ligk feitelek op Amstelveense groond.

Demografie

Etnische gróppe

Religie

Protestantisme

Katholicisme

Mirakel vaan Amsterdam, Stèllen Umgaank

Joededóm

Islam

Dharmische en Oosterse religies

Nui religies

Taol

Amsterdams

Volksfieste

Vrijmerret, Sint-Maartensfies

Historie

Amsterdam moot roond 1200 oontstande zien; oet deen tied stamme de ierste documinte die euver bewoening vaan 't gebeed roond d'n Amstelmoond spreke. 't Dörpke oontstoont roond 'nen dam dee d'n Amstel kierde. Dee dam ligk dao noe nog: 't Is dezelfden dam dee vaandaog d'n daag dee naom heet. 't Damrak woort d'n iersten have; in deen tied struimde nog water daodoor. Door 't Rokin heet tot in de jaore '30 vaan d'n twintegsten iew water gestruimp.

Al hoonderd jaor later, roond 1300, mesjiens in 1306, kraog Amsterdam, twisappel vaan de graof vaan Holland en d'n UItreise bisjop geweure, vaan de lèste stadsrechte. Wie de stad weer aon Holland kaom, woorte häör in 1342 oetgebreide haandelsprivileges (bekind es Groet Privilege) touwgekind. D'n handel mèt havestei aon de Ooszie leverde de stad in de 14e en 15e iew 'ne greujende veurspood op, en allewel 't in de rumoerige 16e ieuw minder snel góng, waor Amsterdam in 1600 de derde stad vaan gaans Wes-Europa en ein vaan de riekste.

In 't begin vaan d'n Tachtegjaoregen Oorlog bleef de stad in han vaan de Spaanse legers. De walmör waore te sterk en te good verdeideg veur 'n aonval vaan de Geuze en 't stadsbestuur wouw zich neet bie d'n Opstand aonslete, tot aon de zoegeneumde Satisfactie vaan 1578 (ouch wel Alteratie vaan Amsterdam): de stad waor gans geïsoleerd en d'n handel laog stèl.

In de Gouwen Iew had Amsterdam 'n oongekind internationaal prestiesj. In deen tied leet 't stadsbesteur e nui stadhoes, 't huieg Keuninklek Paleis, bouwe. Artieste wie Vondel, Rembrandt en Bredero, um 'rs mer hiel weineg te neume, voonte hei 'ne vröchbare voojingsbodem. D'n aandere kaant vaan 't verhaol is, tot de stad zoe door woort, tot allein de riekste dao kóste woene. De grachtehoezer oet deen tied laote dat good zien. In Amsterdam zien koelek hoezer awwer es de zeventienden iew te vinde.

Es havestad had Amsterdam väöl te lije vaan de Fransen Tied, boe-in 't continentaol stèlsel woort ingestèld, meh in de negentienden iew bleujde 't weer op, al mós de stad häör positie vaan ierste have vaan Nederland aon Rotterdam aofgeve. De eupening vaan 't Noordziekenaal in 1876 waor 'ne groete stap veuroet. Ouch woort 't mèt Haarlem eindpunt vaan d'n ierste spoorweeg vaan Nederland. De monumintaol centraol statie is daovaan 'ne getuige.

Vaanaof 1875 waor de stad es gevolg vaan de Industrieel Revolutie expolsief gegreujd, meh in de jaore '30 stagneerde dat aontal, boemet neet gezag is tot de stad zelf stèl kaom te ligke. 't Woort ummer mier de culturele focus vaan 't laand, boe edere mins get vaan zien gading vinde kós. Die hajding vaan 'Voor elk wat wils' is nao d'n Twieden Wereldoorlog 't centraal punt in 't imago vaan de hoofstad gewore: in de gaanse wereld leef 't idee tot in Amsterdam alles kin, in positieven en negatieve zin.

Bekinde Amsterdammers

Extern linke

Referenties

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan nl:Amsterdam en nl:Amsterdam (gemeente)

  1. Het Parool - Van der Laan volgt Cohen op in Amsterdam
  2. Stadsregio Amsterdam - Over de regio
  3. Stadsregio Amsterdam - De Regioraad
  4. Stadsregio Amsterdam - De historie van Stadsregio Amsterdam
  5. Metropoolregio Amsterdam - Achtergrond
  6. Metropoolregio Amsterdam - Wat is de Metropoolregio Amsterdam?
  7. Winkler Prins Encyclopedie, zevenden drök (1974): deil 2, p. 13
  8. Rieksmonuminte in Amsterdam
  9. 9,0 9,1 Besjermde stads- en dörpsgeziechter in Nederland per 2008. Veur Amsterdam steit aongegeve 'Binnen de Singelgracht', wat neerkump op gans 't centrum.
  10. UNESCO World Heritage Centre - Seventeenth-century canal ring area of Amsterdam inside the Singelgracht
  11. De Standaard Online - Tien reismythen ontkracht
  12. Rieksmonuminte in Amsterdam-Zuidoost, anno 2011. Umtot rieksmonuminte awwer mote zien es 50 jaor, stamme dees monuminte zeker oet de veur-Amsterdamsen tied.
  13. Rieksmonuminte in Driemond
  14. Rieksmonuminte in Durgerdam
  15. Rieksmonuminte in Holysloot
  16. Rieksmonuminte in Ransdorp
  17. Rieksmonuminte in Sloten
  18. Rieksmonuminte in Zunderdorp
 
Provincie Noord-Holland
Vaan van Noord-Hollandj

Aalsmeer · Alkmaar · Amstelveen · Amsterdam · Bergen · Beverwijk · Blaricum · Bloemendaal · Castricum · Den Helder · Diemen · Dijk en Waard · Drechterland · Edam-Volendam · Enkhuizen · Gooise Meren · Haarlem · Haarlemmermeer · Heemskerk · Heemstede · Heiloo · Hilversum · Hollands Kroon · Hoorn · Huizen · Koggenland · Landsmeer · Laren · Medemblik · Oostzaan · Opmeer · Ouder-Amstel · Purmerend · Schagen · Stede Broec · Texel · Uitgeest · Uithoorn · Velsen · Waterland · Wijdemeren · Wormerland · Zaanstad · Zandvoort

Opgeheve gemeintes

Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Amsterdam&oldid=300583"