Vakwerkhoes

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Vakwerkhoes in Vroele (Noorbeek).

'n Vakwerkhoes ies 'n geboew, dat gemaak ies van eikehoute balke, tek en leim. De constructie, 't gerièmsj of raomwerk, besjteit oet vakke. In die vakke zint ouch de vènstere en deure verwèrk.

Historie

't Boewe van 'n verblief van hout en leim geit truuk tot de tied van de bandkeramiekersj, die ziech in 5000 v. C. in Zuud-Limburg vestige In Sjtein en Elsloo zint reste gevónge. Zoan ónderkómme haet weng van natuurvlechwerk mèt leimvölling. Dao weurt gein gebruuk gemaak van 'n houte gerièmsj.

Dat gebeurt pas in de tied, dat boere ziech veur langere tied op ein plaats goon vestige, umdat ze de meugelikheid höbbe um te pachte en umdat 'r hout in de umgeving bejiekbaar ies. 'n Hoes boewe, dat 't langer zal oethoute haet dan zin. Zoa óntsjtoon de nederzèttinge mèt 't suffix raat en rot, dat wies nao 'n gerooide plek in 'ne bösj. Vanaaf de 14e ièw ies dat 't geval. Vakwerkweuninge weure opgetrokke tot in de 20ste ièw. De meiste ouw vakwerkhoezer zint bewaard gebleve op 't platteland, woa de luuj 't geld neet houwe um mèt sjtein te (ver)boewe.

'n Vakwerkhoes waor in vreuger tieje 'n teike van ermooj. Mèt sjtein boewe waor duurder en dat gaof sjtatus aan de eigenaer of bewoner. Gemengk sjteinboew mèt vakwerk woort daorum dèks gans wietgekalk. Ouch woort sóms de veurgevel in mergel, kundersjtein, baksjtein of in sjpeklaoge opgetrokke, terwiel de ziegevele en de binnemoere in vakwerk bleve. Vanaaf de jaore 80 van de 20e ièw weurt 't vakwerkhoes es 'n volwaerdig hoes besjouwd en ies 't 'n gewild woonobject.

Tot in de 16e ièw ies vakwerkboew gans gewoon in bv Mestreech. Nao 'ne flinke brand, woabie 40 hoezer in vlamme opgoon, maog d'r gein hout en leim miè gebruuk weure veur de boew en gein sjtruè daker miè weure toegepas. In Valkeberg en Meersje ies brand de rae um in de 18e ièw reigelsj op te sjtèlle veur 't gebruuk van boewmateriale, de plaats van 't bakhoes en 't soort daak.

In Reijmersjtok höbbe de gebreursj Laugs ziech toegelag op 't boewe in vakwerk. In de jaore 90 van de 20e ièw ies begoes met 't optrèkke van 'n vieftal neo-romantische vakwerkpande mèt toepassing van inheemse boewmateriale: maaskeie, breuksjtein, veldbrandsjtein, ouw deure en ouw panne.

De hoessjtool en de daaksjtool

De hoessjtool en daaksjtool van 'n vakwerkhoes in Ikkelder

't Gerièmsj van zoan hoes weurt, liegkend op de grónd, zónder sjroeve of negel, ineingezat door de raomeker. Dae maak allein gebruuk van houtverbinginge. Achtername wie Raomekersj en Ramekersj wieze nao dat beroep. Es 't gehièl inein sjteit weurt de zoa geneumde hoessjtool, mèt hölp van naobersj en 'n soort lier, de win, umhoag getrokke en op 'n sjteine fundament geplaats. Nao de hoessjtool volg de daaksjtool. Dae weurt ineingezat mèt kaepersj en daakgaerde (te vergelieke mèt panlatte). De bedèkking besjtóng oarsjprónkelik oet roggesjtruè. In later jaore, vanwege brandgevaor, ies dat vervange door daakpanne. 't Hoes waor noe watervrie.

De name van de ónderdeile

De sjtaonde balke van zoan hoes heisje sjtiele en de liegkende balke zint de raegele. 'ne Sjoerbalk sjteit sjeif tege zoane sjtiel en geuf sjtevigheid aan de constructie. De dragende balk tösje sjtiele weurt moorbalk (moor = moder) geneump. Dae dreug de kingerbelkskes woa-op de planke kómme. Same vörme die de vloer van de verdeping of de zölder. Zoane moorbalk weurt mèt 'n versjmaald gedeilte, de ang, door 'n sjleuf in de sjtiel gesjove en mèt twiè sjpieje (wigge) verankerd.

De sjeif sjtaonde balke in de tuupgevele drage de naam kröppele sjtiel. Zie verankere de dweersjliegkende hanebalk. 't Hoagste rechopsjtaonde belkske nao de tuup hèt de keuning.

De aafwèrking

Vietsje, wietse en leimpratsj in 't vak van 'n vakwerkhoes

Noe mooste de ope vakke nog opgevöld weure. Ièrsj klemde me tösje de raegele, zoa geneumde vietsje (vitsje) (meistal eikehoute, gesjplete sjtekker van 4 cm breid). Daodoorheen kaom 'n riejwerk (vlechwerk) van wietsje (witsje). Good buigbaar vlechhout zint hazelaere- en wiejehout (wilg). Emes dae dat gedöldwerkske hièl good koes woort ‘ne vietsjelaer geneump.

Van de leim, dae waor euvergebleve van ’t oetsjachte van de kelder (20%), vermengk mèt sjtruè (80%) en get kalkkk en mès woort pratsj gemaak en dae klaende me tösje ’t riejwerk. Ièrsj de binnekant, vervolges de boetekant. Dan woort 't oppervlak glad gesjtreke mèt 'n pepke. Daonao waor ’t hoes windvrie. Bie väöl rege sjpeulde dae leim waal wir gauw d'r oet en daorum woort de gevel in later jaore gewiet mèt kalk. De balke krege oarsjprónkelik dezelfde kleur. ’t Zjwertsele (zjwart verve) van de balke ies ’n modeversjiensel, dat ies euvergenómme van de vakwerkhoezer in de Eifel. Óndanks 't feit, dat de gevele mer zoan 10-12 cm diek zin, isolere ze eve good es 'n baksjteine moer van 35 cm. De aafgeloupe decenia woorte, bie renovatie, väöl vakke mèt baksjtein opgevöld. Allewiel weurt in sómmige gevalle wir gerestaureerd mèt 't echte riejwerk.

Woa sjtoon vakwerkhoezer

vakwerkgevel in Noorbeek.

‘t Oudste Limburgse veurbeeld van vakwerk ies te zeen in Mestreech: ’ne gevel oet 1406. De meiste vakwerkhoezer in Nederlands Limburg liegke in ’t Mergelland, rónd Mechele, Ièpe, Vaols, Maer, Grónsveld en Noorbaek. Ouch in en rónd Sjènne en Nut (Tersjtraote) zint vakwerkhoezer bewaard gebleve. Euver de grens sjtoon optrèkskes in Belsj in de Voorsjtreek, op 't Duutsj o.a. in de Eifel en in Frankriek: Normandië en Elzas. Um 'n idee te kriege van de woonsfeer en vreugere inriechting in zoan hoes, kènt me goon kieke in 't opelochmuseum van Bokriek bie Genk in Belsj.