Kesjteël Wittem

Dit artikel is gesjreve in 't Gelaens. Ómdat 't plaatsgebónge is, maogs doe 't ómzètte nao 't Wittems, es te dit dialek sjpriks.

Kesjteël Wittem ligk aan de Wittemer Allee in de gemeinte Gulpe-Wittem (Zuud-Limburg) en is geneump nao 't dörp Wittem.

Besjrieving van ’t kesjteël

’t Kesjteël ligk op ’n terrein mèt reste van twee ómgrachtinge en besjteit oet twee in 'ne winkelhaok gelaege vleugele mèt dao tösje 'ne 13e eëuwse oetgeboewde rónje taore aan de boetehook. 't Is opgetrokke oet Nivelsjteiner zandjsjtein blokke. In de bènnehook bevundj zich ’n neogotisch veurportaol. Aan de noordhook van de 15e eëuwse oasvleugel zint nog de aanzette van 'ne veurmalige achkèntjige hookarkel zichbaar. Allebei de vleugele höbbe kruusvinstere en zint veurzeen van ènnige sjeetsjleuve. De zuidvleugel haet 'ne kelder mèt mergelsjteine gewelve, de oasvleugel haet 'ne kelder mèt tongewelf oet baksjtein. De rónje hooktaore haet 'n gemetseld koepelgewelf. Inwendig haet de oasvleugel ’n neogotisch trappehoes en ’n sjöcpefónj mèt 't monogram van Simpon Merckelbach.

Biej ’t kesjteël ligk 'ne kesjteël haof óm ’n bènneplaatsj en wovan ’t awtste deil sjtamt oet de 16e eeuw en is opgetrokke mèt mergelsjteine sjpeklaoge en hookblök. ’t Witgesjilderde paortgeboew mèt pachterweuning haet 'ne toegemetselde sjpitsbaogvórmige paortdoorgank mèt 'ne ómrankte nis en ’n waopesjild oet 1538.

Gesjiedenis en beweuners van Wittem

De awtste benaming van Wittem is Witheim. 't Beteikent hoes (heim) biej de eik (witte). Oats waas de plaatsj Wittem, wat oppervlak betruf, de groatste gemeinte van Nederland. De gesjiedenis van Wittem kènt heël wat belangrieke name. Ambiorix versjloog d'r in 54 veur Christus de Remeine en paus Leo de III rösde d'r oet wie 'r óngerwaeg waas nao Tóngere. Ouch de Noormanne kaome d'r langs wie ze de sjtad Aoke veroverde. Karel V, mèr ouch Willem van Oranje en tsaar Peter de Groate verbleve d'r. Dat ’t kesjteël zoa dèks door belangrieke luuj bezoch woort, hèj alles te make met de ligking van Wittem hauverwaege Mesjtreech en Aoke. Aoke waas vreuger ein keizersjtad: Karel de Groate en ouch Karel V woorte dao tot keizer gekroand. Zie sjlepe Hij sjlepe in 't kesjteël veurdat ze veur hun kroaning nao de Dóm van Aoke aafreisde. Es vorste vanoet Brussel via Mesjtreech ónger waeg ware nao Aoke (of Kölle), dan koosjte zie hun paerd in Wittem laote oetröste. De waeg van Mesjtreech via Wittem nao Aoke haet noe de riekswaeg, mèr vreuger woort 't de Aw Heirbaan geneump. Die woort oats door de Remeine aangelag en verbóndj de aw sjtaej Tóngere en Aoke mèt ein.

'n Anger raeje wóróm de ligking van Wittem zoa belangriek is, is dat in de ómgaeving van Wittem ’n baekdal is en 't 'r nogal moerassig is door de aanwezigheid van tweë groate baeke, de Selzerbeek en de Gäöl die dao same kómme. In dees buurt woorte daoróm vreuger völ watermeules geboewd veur ’t male van graan, mèr ouch veur de opkómmende textielindustrie. Ónger angere de femilies von Clermont oet Vaols en Merckelbach oet Wittem brachte 't tot groate riekdóm.

Ouch belangriek veur Wittem waas de ligking van 't dörp ten opzichte van Luuk en Mesjtreech. In de gesjiedenis is Mesjtreech heël dèks door legers aangevalle. Ummer es zoa ’n belegering plaatsj vónj, hele de vraem troepe zich op in de buurt van Wittem. In de 80-jaorige aorlog zaote de Sjpaanse troepe in Mesjtreech en woort de sjtad belegerd door de Sjtaatse Troepe van Willem van Oranje. Zoa kaom Willem van Oranje. De prins zelf euvernachde doe op kesjteël Wittem. In de latere aorlog tösje Frankriek en Holland, toen de sjtad in Hollèsj bezit waas, woort de sjtad opnuuj belegerd, noe door de Franse troepen.

Awtse gesjiedenis van kesjteël Wittem

De awtste vermelding van Kesjteël Wittem sjtamt oet ómsjtreeks 1125. In daen tied waas ’t landjgood Wittem, mèt daobiej 'n nog neet erg groate börch in de vorm van 'ne donjon, in bezit van Guda, de echgenote van Thibald van Voere, Heër van Valkeberg. Es weduwe sjónk zie häör bezit aan de abdie van St. Jacques in Luuk en trok zich tegeliek trök op de abdie.

Later kaom ’t in bezit van 'n femilie die De Julemont haede. Dees femilie sjtamde oet 't gebied róndj 't Prinsbisdóm Luuk, 'n groate riddermatige femilie, mèt ’n aantal vertakkinge, die te zame ouch waal woorte aangeduud es de Scavendriesch. Toen dees femilie Wittem in bezit kreeg, boewde ze 'ne groate sjteine taore biej de Sinzelbaek. Dat waas 't feitelike begin van kesjteël Wittem. 't Waope van de Scavendriesch waas 'n road, gekarteld kruus op 'n gaele achtergróndj. Vlak veur 'ne aanval hèje ze de geweunte óm julemont te sjreiwe. Vandao hunne bienaam: Julemont. Hun waope is nog ummer te vènje biej de ingank van 't kesjteël.

Al heël sjnel sjpeelde de rónje taore, dae doe al kesjteël Wittem woort geneump, 'n rol biej sjermutselinge tösje allerlei hertoge. Zoa kreeg 'ne Brabantse graaf op 'n zeker mement ruzie mèt de Hertog van Gelderland. Allebei wolle ze Mesjtreech en 't Hertogdóm Limburg, 'n gebeed róndj Mesjtreecht - wo-ónger Wittem - höbbe. De ridders van de Scavendriesch koze de kantj van Gelre behauve de Heër van Wittem Arnold II, dae koos de kantj van de graaf. In de buurt van Kölle vónj d'r op 5 juni 1288 'ne groate veldjslaag plaats dae bekènd is es de Sjlaag bie Woeringe en gewónne is door Jan Van Brabant. Oet dankbaarheid veur de sjteun van Arnold sjónk de graaf häöm de heërlikheid Ieëpe wie hae trouwde mèt Jutta van Mulrepas.

In 1344 verkochte de femilie van Scavendriesch ’t kesjteël aan Johan van Cosselaer. Dees femilie regeerde pès 1466 in Wittem en sjtóng in hoag aanzeen biej ’t Brabantse hoes. Johan van Cosselaer, dae 'ne bastaard waas van de Jan III van Brabant, nóm de naam Wittem aan en dit gesjlach wis in de loup van de tied häör bezittinge oet te breije mèt de heërlikheid Eys, Nieswiller, Wahlwiller en Mechele. In die periood vónje de ridders oet Wittem 't belangriek óm de taore groater te make en daorom boewde ze d'r groate moere aan vas en maakde ze d'r 'ne carré. Dae carré laog tösje tweë baeke, zoadat me euver 'n brök moosj óm in 't kesjteël te kómme. Op dees meneer woort Wittem ein groate börch, völ groater es 't taengewoordig nog is. Kesjteël Wittem hèj doe waal zeve taores wovan veer hooktaores.

In 1466 woort Wittem eigedóm van Dirk van Pallandt, dae daoveur ouch al plaatsjvervangend drossaard van Valkeberg waas en ein van de meis sjtriedlöstige kriegsluuj van ziene tied waas. In 1520 verheef Karel V Wittem ónger Erhard van Pallandt, 'ne minderjaorige zoon van Anna van Culemborg, tot ’n Vrieje Heërlikheid. Teveure hèj Karel V op ’t kesjteël euvernach, toen hae op waeg waas nao Aoke óm tot keizer gekroand te waere (dat waas op 25 oktober 1520). In 1568 biej ’t begin van de 80-jaorige aorlog koos Floris I van Pallandt de kantj van Willem van Oranje, wonao ’t kesjteël door Alva in besjlaag woort genómme en Floris van Pallandt moosj doe vluchte en gong nao Brussel. In zien weuning in Brussel woort ’t verzeuksjrif verbóndj der Edele opgesjtèld en óngerteikent es protes taenge de door de Sjpanjaarde ingesjtèlde Inquisitie. Oranje veroverde ’t kesjteël op de Sjpanjaarde mèr in 1569 veroverde die ’t weer trök, wonao ’t verrinneweert woort.

Brónne

Wikpedia NL, Kasteel Wittem
Heemschutserie Limburg, deel 73.