Jèrriais

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Jèrriais is 't Normandisch dialek vaan Jersey, eint vaan de Kenaaleilen. Door iewe vaan rillatief isolatie versjèlt 't dudelek vaan aander Normandische dialekte, ouch die kortbij weure gesproke. 't Ings verwant is 't Serquiais, gesproke op 't eiland Sark; dit kump umtot de bevolking dao aofstamp vaan koloniste oet Jersey.

't Jèrriais woort tot deep in d'n twintegsten iew algemein gesproke op Jersey, meh is sinds d'n Twiede Wereldoorlog sterk in verval geraak. Allewijl sprik nog mer e hemfelke lui 't es ierste taol; dit zien bekaans allemaol awwer lui en hun aontalle dale eder jaor. E groeter aontal lui sprik 't es twiede taol of kin 't verstoon.

Historie[bewirk | brón bewèrke]

Wie alle Oïl-taole stamp 't Jèrriais aof vaan 't Vulgair Latien. In middeliewe oontwikkelde de Aajdfranse dialekte ziech tot de striektaole die me noe nog kint. In deen tied moot 't Jèrriais neet bezunder väöl vaan 't Normandisch op 't vasteland höbbe versjèld.

D'n umslaag begós in d'n daartienden iew, wie de eilen politiek loskaome vaan Normandië. De keuning vaan Ingeland, tot daan touw in personeel unie mèt Normandië, heel 't rech opde Kenaaleilen. In de iewe die volgde bleve de eilenders wel väöl mèt 't kortbij Normandië handele, meh oonderhele ouch ban mèt Ingeland.

De status quo bleef behawwe tot in de negentienden iew, wie taolkundege prins Louis-Lucien Bonaparte merkde tot de taol achteroetgóng. De groetste concurrent waor in ierste instantie 't Standaardfrans, wat hei op sjaol woort gelierd en boe de officieel communicatie in verleep. Pas later naom 't belaank vaan 't Ingels touw, oonder mie door de vesteging vaan rieke Ingelse op 't eiland. Roond 't midde vaan d'n twintegsten iew had de ganse volwasse bevolking kinnes vaan 't Ingels.

De lèste klap waor de Pruse bezètting vaan 't eiland in d'n Twiede Wereldoorlog. In d'n oorlog zelf kaom de taol vaan pas es geheimtaol die de bezètters en hun eventueel Franse tolke neet verstoonte, meh daonao woorte de ban mèt 't moojerland hendeg aongehaold. Zoe woort Ingels ouch in informeel situaties de dominante taol. Daan nog góng 't verval geleidelek: nog in de jaore zeventeg woorte kinder op sjaol ingesjreve die eintaoleg Jèrriais waore.

Allewijl leef 't Jèrriais veural es twiede taol, in opsjrifte en bij folkloristische eveneminte. 't Is beveurbeeld (sinds 2010) te vinde op de baankbreefkes vaan 't Jersey-poond. Toch steit de taol wezelek beter deveur es 't naoberdialek Guernésiais. Volgens de volkstèlling vaan 2011 gaof 't nog 1.900 moojertaolsprekers. 'n Oonderzeuk oet 2012 wees oet tot nog 18% get vaan de taol kós spreke. Vaan de lui bove de 65 spraok 7% vleujend Jèrriais. Get mie es e kwart kós 't verstoon, 32% kós 't leze.

Kinmerke[bewirk | brón bewèrke]

Klaanklier[bewirk | brón bewèrke]

Jèrriais deilt 'n aontal eigesjappe mèt aander Normandische dialekte. Belaankriek is tot de aw Latiense /k/ veur 'n /a/ bewoerd is gebleve (en neet is veraanderd in /tʃ͡/ daan wel /ʃ/): tegeneuver 't Frans chat steit Jèrriais cat. Veur de aw /g/ gelt 'tzelfde: gardîn 'hoof' tegeneuver Frans jardin. De grens vaan dat versjijnsel, de Ligne Joret, löp dweers door Normandië heer. Eve typisch veur 't (Noord-)Normandisch is de oontwikkeling vaan /k/ nao ch veur historische /e/ en /i/: chent 'hoonderd' tegeneuver Frans cent.

Later in de taolhistorie heet 't Jèrriais nog 'n twiede runde vaan palatalisatie doorgeveurd. Wäörd die in de middeliewe nog /ke, ki/ en /ge, gi/ hadde, höbbe dit veraanderd in /tʃ͡e, tʃ͡i/ en /d͡ʒe, d͡ʒi/: guide 'gids' woort dgide. In 't Jèrriais is dees veraandering productief gebleve wienie ze midde in e woord optreujt: 't Ingels werkwoord to cook 'koke', wat pas recint woort oontliend, is in dees taol coutchi.

Gans opvallend, en veural gans eige aon 't Jèrriais, is tot de /r/ tösse twie klinkers veraandert in /ð/, op z'ch Ingels gesjreve wie th: bathi 'vaat' (tegeneuver Frans barril), méthe 'moojer'.

In tegestèlling tot 't Frans is de lengde vaan 'n klaank fonemisch in 't Jèrriais. Verlengde klinkers weure gemeinelek mèt 'n accent circonflexe aongegeve; bij de vörming vaan miervoude evels mèt 'n -s (zuug oonder). Ouch consonante kinne weure verlengk. Dat gebäört in bepaolde werkwoordsvörm (beveurbeeld j'pâl'lai 'iech zal spreke').

Grammatica[bewirk | brón bewèrke]

In de werkwäörd valle diverse dinger op, die 't Jèrriais in 't gemein mèt aander Normandische dialekte deilt. De passé défini, oetgestorve in de Standaardfranse spreektaol en allein in de formeel sjrieftaol behawwe, leef in 't Jèrriais nog (j'pâlis 'iech spraok op e zeker memint' tegeneuver j'pâlais 'iech praotde 'nen tiedlaank', j' ai pâlé 'iech höb gesproke' en j'tais à pâler 'iech waor aon 't praote'). Bij de touwkoumenden tied kump de verlenging vaan de stamconsonant kieke (zuug bove). Dit is ouch 't geval bij 't zoegeneump gerundium, 'ne vörm dee wel zienen tegenhenger in 't Frans kint meh in 't Jèrrais väöl mie weurt gebruuk: pâl'lie '’t praote'.

Miervoud weurt dèks gevörmp door verlenging vaan de klinker. Dat weurt daan neet oetgesjreve: cat [ka] - cats [ka:].

Vocabulair[bewirk | brón bewèrke]

Wie alle Normandische dialekte heet 't Jèrriais väöl wäörd oet 't Aajdnoords geliend, en wie alle dialekte vaan de Kenaaleilen kint 't ouch wie laanger wie mie Ingelse wäörd. In vergelieking mèt 't Guernésiais vèlt evels de groeteren invlood vaan 't Standaardfrans op. Jersey ligk korter bij de Franse kös en Guernsey en de Franse taol heet häör prestiesj hei laanger bewoerd. Inheimse wäörd wie canchon en lichon zien vervaange door respectievelek chanson en léçon (in 't Frans leçon, wat de klaankwètte vaan 't Jèrriais neet touwlaote). Hardé 'joonk' is verdwene veur garçon. Allewijl perbeert me 't gebruuk vaan Standaardfranse lienwäörd te beperke: es alle twie de vörm nog in gebruuk zien, priffereert me d'n inheimse. Zoe sjrijf me liever hielle 'olie' in plaots vaan huile.

Subdialekte[bewirk | brón bewèrke]

Allewel tot 't 'n klein taol is, gesproke in e dito gebeed, is 't Jèrriais intern ouch neet homogeen. In Saint Ouen, op 't weste vaan 't eiland, weurt dèks de /z/ in 't midde vaan e woord (örges aanders treujt ze ouch koelek op) ouch wie 'n [ð] oetgesproke. Tegeneuver gewoen Jèrriais maîson 'hoes' steit daan maiethon. Dit versjijnsel treujt ouch op in wäörd die in liaison weure oetgesproke en dus fonetisch gezeen ei woord vörme: outh êtes 'diech bis / geer ziet' tegeneuver ous êtes. Me vint dit veural oonder de ajdste sprekers.

Ouch 't Serquiais, 't dialek vaan Sark, maak historisch gezeen deil oet vaan 't Jèrriais. Intrèssant is tot de typisch Jerseyse th-klaank dao neet veurkump, allewel tot de oersprunkeleke koloniste oet Saint Ouen kaome boe dat versjijnsel zjus op zie sterks is. Dao-oet kin me dus opmake tot de veraandering /r/ > /ð/ nao deen tied is gebäörd.