Cyrillisch sjrif

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Cyrillisch sjrif is 'n alfabetisch sjrif wat veural in Oos- en Zuidoos-Europa zoewie Noord- en Centraol-Azië weurt gebruuk. 't Is oersprunkelek bedach veur 't Aajdkèrkslavisch en weurt allewijl gebruuk door (bekaans) alle Slavische volker die 't oosters-orthodox geluif es traditioneel relizjie höbbe. Wijer weurt 't gebruuk veur e groet aontal neet-Slavische taole, veural in de veurmaolege Sovjet-Unie. 't Alfabet is geneump nao de negende-iewse Griekse monnek Cyrillus dee 't allezeleve neet zelf heet bedach.

Historie

Oetvinding en verspreiing

In de negende iew gónge Griekse monneke preke oonder de Slave. Dit volk waor tot daan touw nog gooddeils heides, meh hun zuielekste verspreiingsgebeed (roond Thessalonica) laog binne de grenze vaan 't Byzantijns Riek. De Griekse monneke Cyrillus en Methodius gónge 't dialek vaan dit gebeed bookstave; dees taol kaom bekind te stoon es 't Aajdkèrkslavisch.

Cyrillus en Methodius verzonne e gans nui sjrif, 't zoegeneump glagolitisch sjrif (lètterlek 'klaanksjrif'), mèt allemaol a priori bedachte geometrieke lètters. Oetindelek evels won 't Grieks sjrif 't toch vaan 't glagolitisch, umtot dat noe eine kier al 'n groete traditie in waor. Wel naom me e hemfelke lètters euver oet 't glagolitisch, mèt naome die stoonte veur klaanke die in 't Grieks neet veurkaome. 't Cyrillisch sjrif waor 't rizzeltaot. 't Is in alle woersjijnelekheid pas nao Cyrillus zienen doed oontstande. Umtot me evels groet respek had veur häöm en ziene collega Methodius, neumde me 't sjrif wel nao häöm.

Belaankriek is ouch um te wete tot 't sjrif is gebaseerd op de vörm vaan 't Grieks wie dat toen in handsjrifte woort gebruuk (unciaolsjrif). Dit verklaort aofwiekende vörm wie С tegeneuver de gewoene Griekse Σ (allebei 'S'; vergliek ouch de Latijnse vörm dee vaan allebei weer versjèlt).

't Sjrif naom 'n vlöch wie de Kievse Roes ziech tot 't christendom bekierde. Dit voorstendom mèt zienen oersprunk in de mederne Oekraïne vereuverde groete deile vaan Oos-Europa. Euveral woort 't Kèrkslavisch (al of neet mèt invlood vaan de lokaol spraok) de cultuurtaol. Dit gebeurde evels neet in groete aander deile vaan 't Slavisch gebeed. In 't later Slovenië en Kroatië, zoewie in Pole en de Karpate, kraoge westerse vörm vaan christendom de euverhand. Cultuurtaol woort Latien; es de lokaol Slavische taol woort opgesjreve, góng dat in 't Latijns sjrif.

Oetbreiing nao de volkstaole

Dees situatie bleef de res vaan de middeliewe oonveraanderd. Ouch wie de Kievse Roes oetereinveel, bleef in de opvolgerstaote de Kèrkslavische taol mèt häör Cyrillisch sjrif in gebruuk. De volkstaol woort mer spaorzaam opgesjreve. Bronne wie de bèrkebasbreve oet Novgorod tuine tot dat evels wel gebäörde, entans in de imfermeel communicatie. Aon de hand vaan zoe'n bronne bestudeert me 't Aajd-Oos-Slavisch (en 't Aajdnovgorods).

Nao 1500 weurt de aofstand tösse de kèrktaol en de volkstaole groeter. Opsjrieve gebäört daan ouch dèkser, beveurbeeld in de vörm vaan 't Aajdroetheens (de veurawwer vaan Wit-Russisch en Oekraïens) en Middelrussisch. Ummer mie weurt 't sjrif ouch actief aon de volkstaole aongepas. Lètters die neet vaan nöt zien weure aofgeveurd, en es dat nujeg is weure nui lètters touwgeveug. Zoe veurt Peter de Groete roond 1700 ingriepende hervörminge door, die de Russische spèlling hendeg modernisere. Deil vaan die hervörminge is ouch de inveuring vaan e nui, op westers veurbeeld geriech (loupend) handsjrif. Dit weurt allewijl algemein gebruuk in de Cyrillisch-sjrievende len.

Bij de Zuid-Slavische taole, boe me d'n invlood vaan 't Kèrkslavisch sterker veult, blijf dit perces achter, meh in de negentienden iew weure daan ouch veur 't Servisch en Bulgaars sjrieftaolnorme opgestèld. 't Wit-Russisch en Macedonisch weure pas in d'n twintegsten iew volweerdege sjrieftaole.

Twintegsten iew

Nao de revolutie geit me in de Sovjet-Unie ouch werk make vaan alfabetisering. Dat geit wijer es allein 't Russisch en aander taole die al weure opgesjreve. Me wèlt noe ouch alle inheimse volker hun eige sjrieftaol geve. In 't begin gebäört dit veural in 't Latijns sjrif, meh in de jaore 1930 weurt, oonder politieken drök vaan Stalin, op 't Cyrillisch sjrif euvergegaange. Zoe kriege väöl tale, vaan 't Kildin-Samisch tot aon 't Abchazisch en vaan 't Mari tot 't Tsjoektsjisch, hun eige versie vaan 't Cyrillisch sjrif. Daobij weurt aon väöl taole in Centraol-Azië, die tot daan touw (veuraol) in 't Arabisch sjrif woorte opgesjreve, noe ouch 't Cyrillisch sjrif opgelag. Ouch in 't Mongools weurt 't aajd Mongools sjrif, op initiatief vaan de eige (communistische) regering, door 't Cyrillisch vervaange. Dit alles maak tot me väöl nui lètters moot verzinne veur klaanke die in de Slavische taole neet veurkoume. Soms ouch kriege wieneg gebruukde of verawwerde lètters 'n gans nui weerde.

Sinds 1990

Nao 't oetereinvalle vaan de Sovjet-Unie in 1990 en 1991 kump 't gebruuk vaan 't Cyrillisch sjrif t'r discussie te stoon. In väöl taole zuut me dit es e teike vaan Russische cultureel dominantie. In Moldavië woort 't Cyrillisch sjrif al in 1989 aofgesjaf. Ouch in Centraol-Azië späölt dit. In 't gemein is 't alternatief 'n versie vaan 't Latijns sjrif. In 't Turkmeens gebeurde dit al e paar jaor nao de oonaofhenkelekheid. Ouch 't Oezbeeks en 't Kazaks zitte in 'n euvergaanksperces nao 't Latijns sjrif. De regering vaan Mongolië wèlt 't Mongools sjrif weer officieel make, evels wel neven 't väöl praktischer en beter verstande Cyrillisch.

't Servisch weurt in zoewel 't Latijns es 't Cyrillisch sjrif gesjreve. Servisch is naomelek e rezjister vaan 't Servo-Kroatisch, en in de Joegoslavischen tied woort 't aongemeujeg tot alle sprekers ei sjrif zouwe gebruke. Euver welk sjrif de veurkäör heet, besteit allewijl in Servië geine consensus.

Mèt 't touwtrejje vaan Bulgarije tot de EU in 2007 is 't Cyrillisch daovaan ouch eint vaan de drei officieel sjrifte geweure. Me zuut 't beveurbeeld trök op de baankbreefkes vaan d'n euro, ouch al veurt Bulgarije de munt zelf in 2026 pas in.

Lètters

't Aontal lètters vaan 't Cyrillisch sjrif ligk neet vas. In 't oersprunkelek alfabet kaome beveurbeeld lètters veur die aon 't Grieks waore oontliend, meh allein in lienwäörd veurkaome of allein es getal woorte gebruuk. Die zien intösse - dèks al iewe - in oonbruuk. Zeker ein in 't Kèrkslavisch frequinte lètter, de jat (Ѣ ѣ), weurt intösse in gein inkel levende taol mie gebruuk. E hemfelke lètters waor neet standaard, sommege zelfs rechoet exotisch. Väöl daovaan zien - veural veur de aardegheid - toch aon Unicode touwgeveug.

't Cyrillisch alfabet maak, wie 't Latijns en 't Grieks, versjèl tösse hoof- en klein lètters. Wel zien de mieste klein lètters niks aanders es 'n kleiner versie vaan hun hooflètter. Dat kump veural umtot 't Grieks sjrif in dezen tied nog geinen echte minuskelvörm had, allein unciaolsjrif. Bij cursieve lètters en lètters oet 't handsjrif kinne de twie kaste wel wezelek versjèlle.

In de Slavische taole

In aander taole

Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.