Angelsaksische wereld

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

D'n Angelsaksische wereld, Ingelssprekende wereld of Ingelstaolege wereld is 't cultuurgebeed vaan len en regio's boe de Ingelse taol weurt gesproke - ofwel es volkstaol, ofwel allein es cultuurtaol. Oetindelek deile al dees len 'nen historische (koloniaole) band mèt Ingeland.

Historie en oontstoon

De term 'Angelsaksisch' verwijs nao de Angelsakse, e Germaons mingvolk wat bij de Groete Volksverhuizinge in 't tot daan touw Keltisch Groet-Brittannië oontstoont. 't Zuielek deil vaan dat eiland woort Germaans, en 't land góng 'Ingeland' heite.

Al in de middeliewe vergroetde ziech d'n Angelsaksische wereld door de Ingelse kolonisatie vaan Oos-Ierland en de vereuvering vaan Wales (boe me evels wel vasheel aon de inheimse Keltische taol). Vreidzaom verspreide d'n Ingelse taol ziech doortot 't hoof in Sjotland veringelsde. Dit zörgde deveur tot me ouch in Sjotland 't inheims Gaelic ummer mie opgaof veur 't Sjots, in weze 'n Ingels dialek.

In de Vreugmodernen Tied begós Ingeland e groet koloniaol riek aon te lègke, in ierste instantie veural in Noord-Amerika. Dit continent waor dunbevolk en de inheimse bevolking had väöl te lije oonder krenkdes oet d'n Awwe Wereld. Gevolg waor tot de Ingelse taol hei al gaw in groete deile vaan 't continent góng dominere. Oonderwijl woort ouch Ierland definitief oonder Ingelse hiersjappij geveug, en kaom 'n unie tösse Ingeland en Sjotland tot stand. Ingels woort zoe in bekaans gans de Britse Eilen de veurtaol.

In 1763 pakden 't land ouch Canada en Louisiana vaan Fraankriek. Allewel tot aajd-Canada, oonder de naom Quebec, Franstaoleg bleef, woorte de nui deile vaan 't land wel Ingelstaoleg. Kort dao-op, in 1774, splitsde de 13 aw kolonies ziech evels aof oonder de naom Vereinegde Staote vaan Amerika. Dit land breide ziech op d'n door euver de ganse breidde vaan 't continent oet. Oet hiel väöl len kaome emigrante dropaof, laank neet allemaol oet Ingeland. De voertaol bleef evels Ingels. Dit beteikende tot 't zwuurtepunt vaan d'n Ingelstaolege wereld in de negentienden iew versjoof nao de Vereinegde Staote.

Es reactie op 't verlees vaan de VS góng 't Vereineg Keuninkriek zien bezittinge in Azië en Afrika oetbreie. Dao waore ouch aander reies veur. De aofsjaffing vaan de slavernij had de kolonies in 't Caribisch gebeed oonrendabel gemaak, dewijl de opkoms vaan de industrie 't winne vaan delfstoffe deep in 't binneland intrèssant maakde. Tegen 't ind vaan de negentienden iew zouw 't Brits Riek 't groetste deil vaan Afrika umvatte, zoe good wie gans Zuid-Azië en Australië en Nui-Zieland. In Afrika en Azië bleef de inheimse bevolking numeriek dominant; in Australië en Nui-Zieland waoren 't evels wel Angelsaksische immigrante die de miejerheid gónge vörme.

In d'n twintegsten iew woorte alle kolonies, op e paar gans kleinekes nao, oonaofhenkelek. De mieste höbben 't Ingels es cultuurtaol gehawwe, en allemaol höbbe ze väöl euvergenome vaan d'n Angelsaksische cultuur.

Umvaank

De volgende vief len weure de 'core Anglosphere' geneump: Vereineg Keuninkriek, Vereinegde Staote, Canada, Australië en Nui-Zieland. In dees len is neet allein de miejerheid Ingelstaoleg, meh is de basis vaan de cultuur ouch Angelsaksisch. In eder land gief 't dao regionaol oetzunderinge op (Wales, Quebec, Nunavut, indiaonerizzervaote etc.).

Ingels is ouch miejerheidstaol in Ierland, Isle of Man, de Kenaaleilen en Gibraltar. Hei ligke evels aander culture (Keltisch, Romaons) aon de basis vaan de identiteit, zoetot dees lui ziech in 't gemein gein Angelsakse zalle veule. Wijer valle hei-oonder ouch nog get oonbeteikenende eilen wie de Falklandeilen en Sint-Helena.

't Ingels is wijer ouch officieel in Anguilla, Antigua en Barbuda, de Bahama's, Barbados, Belize, Bermuda, de Britse Maagde-eilen, de Kaojmaneilen, Curaçao, Dominica, Grenada, Jamaica, Montserrat, Puerto Rico, Saint Kitts en Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent en de Grenadines, Trinidad en Tobago, de Turks- en Caicoseilen, de Amerikaonse Maagde-eilen, Guyana, Akrotiri en Dhekelia, Malta, Botswana, British Indian Ocean Territory, Kameroen, Swaziland, Gambia, Ghana, Kenia, Lesotho, Liberia, Malawi, Mauritius, Namibië, Nigeria, Rwanda, Sierra Leone, Soedan, Tanzania, Uganda, Zambia, Zimbabwe, Zuid-Afrika, Zuid-Soedan, Christmas Island, de Cocos-eilen, Hong Kong, India, Pakistan, de Filipijne, Singapore, Amerikaons-Samoa, de Cookeilen, Fiji, Guam, Kiribati, de Marshalleilen, Micronesië, Nauru, Niue, Norfolkeiland, de Noordeleke Mariane, Palau, Papoea-Nui-Guinea, Pitcairn, de Salomonseilen, Samoa, Tokelau, Tuvalu en Vanuatu.

In sommege vaan die len heet bekaans niemes Ingels es ierste taol, in aandere, wie Zuid-Afrika, gief 't toch wel 'n groete Ingelssprekende minderheid. Daobij kinne väöl vaan die len ouch 'n inheimse op 't Ingels gebaseerde creooltaol. Aofhenkelek vaan de definitie kin me die ouch tot 't Ingels rekene.

't Ingels is neet officieel in de veurmaolege kolonies Brunei, Maleisië en Sri Lanka. Ouch die len kin me evels bès tot d'n Angelsaksische wereld rekene, um de culturelen invlood dee Groet-Brittannië dao heet gehad.

Typerende illeminte

De cultuur vaan d'n Angelsaksische wereld is algemein bekind geraak door de groeten invlood dee Ingelstaolege len, veural de VS, op de res vaan de wereld had. Me sprik daorum wel vaan cultuurimperialisme. Toch gief 't nog väöl dinger die in d'n Angelsaksische wereld wezelek aanders zien.

Religie

De kern-anglosfeer is veural prottestants. Oonder keuning Hendrik VIII vaan Ingeland woort de kathelieke relizjie hervörmp tot 't anglicanisme, 'n vrij mèl vörm vaan prottestantisme die evels mèt groof geweld woort opgelaf. T'rzelfdertied woort in Sjotland de rifformatie radicaolder aongepak: hei euverheerse calvinistische ideeë. De rifformatie begós in allebei de len ruim veur de kolonisatie vaan Amerika; daorum is ouch de VS gooddeils prottestants. Katholicisme beteikent dao in 't gemein tot me zien wortele örges aander heet, beveurbeeld in Ierland of Italië.

Literatuur

Zoewel Ingeland es de VS heet 'n rieke literatuurtraditie. Es nationaole sjriever vaan Ingeland gelt William Shakespeare; heer weurt in de gansen Ingelstaolege wereld (en daoboete) verierd en geleze. Ingeland waor 't ierste land boe de roman es volweerdeg genre góng gelle (in plaots vaan in de sjeem vaan poëzie en buun te stoon), mèt figure wie Jonathan Swift, Samuel Richardson, Daniel Defoe, Jane Austen, Charles Dickens, de zösters Brontë en Oscar Wilde. Amerika haokde in de negentienden iew dao-op in, mèt figure wie Mark Twain. Ingelstaolege oteurs weure euveral geleze en höbbe mie Nobelprieze gehaold es sjrievers in n'importe welke aander taol.

Typisch veur 't Ingels taolgebeed is ouch de genreliteratuur. Fantasy griep trök op de Germaonse, meh ouch Keltische verhaole die op Britse bojem riekelek zien opgeteikend. Me vint hei dèks 'n nostalzjie nao e verleie wat me door de industrieel revolutie verlore zuut goong. Sciencefiction deeg 't good in Amerika, boe de techniek in d'n twintegsten iew groete sprung maakde. Leefdesromans zien ouch bij massa's gesjreve, oonder mie door Barbara Cartland (ein vaan de succesvolste oteurs oets) en door de oteurs vaan de Canadese oetgeverij Harlequin (Bouquet-serie). Misdaodromans en spanningsromans vinde hei ouch hunnen oersprunk, mèt succesoteurs wie Arthur Conan Doyle, Agatha Christie en Stephen King. Ouch 't stripverhaol is in Amerika oontstande.

Volkscultuur

In Ingeland en mie algemein Groet-Brittannië oontwikkelde ziech 'n rieke volkscultuur mèt eleminte oet zoewel Germaonse es Keltische tradities. Väöl daovaan is door de aw kolonies behawwe. Typisch Angelsaksische feeste zien oonder mie Halloween (naojaorsfies) en Valentiensdaag (oersprunkelek 'nen daag veur 't opebare vaan geheim leefdes). Intösse zien allebei die fieste in e groet deil vaan de wereld gemeingood geweure. Ouch roond de Keersemes gief 't e groet aontal typisch Angelsaksische gebruke.

Sport

De sportcultuur wie veer ze kinne is vaan oersprunk Ingels. Cricket woort in de achtiende iew 'n raasj en is oonverminderd populair, zeker ouch in len wie Zuid-Afrika, India, Pakistan, Australië en 't Caribisch gebeed. Ouch peerdsrènne is toen es sport oontstande. In de negentienden iew oontstoonte sporte die de ganse wereld vereuverde, hiel in 't bezunder voetbal. Rugby (in twie codes) is mie tot 't Gemeinebès beperk gebleve.

De VS naome de sportmanie vaan de Ingelse euver, meh gaove dao hunnen eigen drej aon. Oet bestaonde, neet-gecodeerde speule oontwikkelde me hoonkbal, dewijl de versjèllende voetbalcodes ziech tot American football samekloonterde. Baskèt is ouch hiel populair. Ieshockey is de nationaole sport vaan Canada, meh weurt ouch in de VS väöl gedoon.

Zuug ouch